آرامگاه شاهزاده زیدالکبیر، زیارتگاه تاریخی ابهر

آرامگاه، بقعه با مقبره، ساختمانی است که به‌عنوان بنای یادبود برای فرد با افرادی ساخته شده است که گور آنان درون این ساختمان قرار دارد. به‌طور معمول آرامگاه با مزار عادی تفاوت دارد و برای افرادی ساخته می‌شود که سرشناس‌ و معروف باشند. این افراد یا افرادی مذهبی و عارف و یا شعرا و سیاستمداران را شامل می‌شوند. امامزاده شاهزاده زیدالکبیر یکی از آرامگاه‌های معروف ابهر و حومه آن است که در شرق شهر و در انتهای خیابان استاد مطهری ابهر واقع شده است و از آن یکی از شخصیت‌های وارسته و مذهبی شهر ابهر در استان زنجان است که شجره‌نامه او به علی بن ابیطالب می‌رسد.

عکس از وب سایت: emamzadegan

این آرامگاه که با نام شاهزاده زیدالکبیر شهرت دارد، متعلق به یکی از مردان وارسته شهر است. این بنای تاریخی گنبد مخروطی شکل زیبایی دارد. اطراف زیارتگاه در گذشته گورستانی وجود داشت که در حال حاضر به خارج از شهر منتقل شده است. در وسط میدانی پر از گل‌های رنگارنگ قرار گرفته و از نظر سبک معماری در این ناحیه نظیر ندارد. بقعه امامزاده در میان میدانی به همین نام و مورد توجه مردم محلی و به‌خصوص مورد اعتقاد، توسل و نذورات زنان ابهری بوده است. بیشتر گردشگرانی که از این شهر دیدن می‌کنند به زیارت امام‌زاده می‌روند.

شجره‌نامه امام‌زاده بر طبق نوشته کتاب منتقله‌الطالبیه به شرح زیر است. شاهزاده زیدالکبیر بن عیسی ابوزید ابهری بن اسماعیل بن محمد بن عیسی بن محمد بن عبدالله دردار بن ابوعلی محمد الابهری بن احمد بن عبدالله القافه بن علی السدید بن حسن الامیر بن زید بن حسن المجتبی بن علی بن ابیطالب (ع) المدفون به ارض الابهر. ابوالمعالم فخیم ابهری در کتاب امام‌زادگان ابهر و نواحی، فوت شاهزاده زیدالکبیر را در سنه ۵۷۷ هجری قمری ذکر کرده است. بناى امامزاده از دو قسمت تشکیل شده: قسمت نخست آن به‌عنوان فضاى ابتدایی ورود به شبستان اصلى به وجود آمده، سقف این قسمت را طاق و تویزه‌‏هاى زیبایى پوشش داده، پرکشى‌‏هاى گچى زینت‌بخش این عنصر معمارى شده است. فضاى دیگر که با یک ورودى با هشتى ارتباط پیدا می‌کند، قسمت اصلى بقعه به‌شمار مى‏‌رود. این دو قسمت، در وضعیت کلی پلان بقعه را مربع مستطیل کرده، با این تفاوت که زوایاى جبهه جنوبى با تبدیل به قوس‌هاى زیبا، فرم مستطیل را تغییر داده است. تار و پود بنا از آجر است که در قسمت داخلى گچ‌کارى و در نماى بیرونى کاشی‌کارى آن را زینت داده است. اطراف بنا را ایوان‌هاى زیبایى محاط کرده که قرینه‌سازى در آن به‌طور کامل رعایت شده است.

عکس از سایت مزارات ایران و جهان

گنبد آرامگاه، دوپوش و از نوع رک است که با گلویی مخروطی و بلند خود تداعی‌کننده برج‌های آرامگاهی است. سبک خاصی که در سده‌های سوم و چهارم هجری قمری وارد عرصه معماری ایران شد. از جمله ویژگی‌های این گنبد سطوح خارجی آن است که پوشش کاشی فیروزه‌ای مزین به طرح‌های هندسی و کاربندی رنگی زیبای آن بر سطح گچی در نمای داخلی است. بدنه گریو بلند، از آجرکاری زیبایی برخوردار است و در بالای آن، قطار متناسبی ایجاد شده که یک لبه پیش آمده را روی خود حمل کرده و از روی آن‌، بدنه مخروطی شکل گنبد برپا شده است.

بلندی دکل بنا در حدود ۱۳متر و ارتفاع گنبد و قطر ساقه آن ۵ متر است. گنبد بنا از نوع دو پوش بوده که پوسته داخلی آن در ارتفاع ۵ متری از سطح قبه است. برج و گنبد امامزاده به شکل مخروط بوده و از آجر ساخته شده است. بر بالای این بقعه‌، گنبد کاشی‌کاری شده بسیار زیبایی با جرزهای چهارگانه نشسته و ابهت خاصی به بنا بخشیده است. در گذشته بر بالای صندوق چوبی آرامگاه، کلاه‌خودی طلا با زنجیره‌هایی از همان جنس به‌طور معلق نصب بود و شمشیر قدیمی ذی‌قیمتی که روی قبضه آن نوشته‌هایی به چشم می‌خورد در آنجا قرار داشت که امروز اثری از آن‌ها در دست نیست.

عکس از سایت تیشینه

بقعه دارای دو درگاه شرقی و شمالی است که در چوبی درگاه شمالی، مشابه درهای کنده‌کاری و فلزکاری شده زیبای دوران سلجوقی است و اثری نفیس به شمار می‌رود. در گذشته یک جفت درب چوبی منقوش قدیمی سمت شرق امامزاده نصب بود که باستان‌شناسان نوع چوب آن را چوب چیت تشخیص داده بودند. شوربختانه اندازه این درب‌ها هم در مرمت و بازسازی جابجا شده و در محل دیگر نصب شده است. به دلیل دخل و تصرف فراوان در طی قرون متمادی، شکل و پلان اصلی این بنای قدیمی نامعلوم است و تنها سند مکتوبی که می‌توان بر اساس آن زمان تقریبی ساخت یا تعمیرات سازه‌ها را مشخص کرد قطعه شعری است که بر روی بدنه در چوبی آن مزین به نگاره‌های گیاهی حکاکی شده که بر اساس حروف ابجد تاریخ ۸۵۰ هجری قمری به دست می‌آید و به این ترتیب این بنا را در ردیف مقابر نیمه اول قرن نهم هجری قمری قرار می‌دهد. روی درب‌ها اشعاری نوشته شده که به‌طور برجسته نقر شده است:

به تعمیر شهزاد زیدالکبیر                   که باشد به روز جزا دستگیر

موفق شد استاد کار جهان                  سقی حسین کلب این آستان

به تاریخ آن «عقل کل گل شگفت»      مریزاد دست آفرین باد گفت

عکس از سایت مزارات ایران و جهان

طبق نظر کارشناسان بنای چهارضلعی به شیوه بناهای دوره ایلخانان است که ایوان‌های شمالی و شرقی آن در عصر صفویه و ایوان‌های جنوبی و غربی بنا در دوره‌های اخیر به آن اضافه شده‌اند. داخل بنای امامزاده بدون تزیین است و بجز مقرنسی که زیر گنبد به جای مانده است تزیین دیگری ندارد. زیارتگاه زیدالکبیر در سال ۱۳۲۶ شمسی مطابق با سال ۱۳۶۸هجری قمری بازسازی و مرمت شده است. به همین مناسبت اشعاری در مدح و منقبت امامزاده و بانی تعمیر آن به وسیله ابوالمعالم فخیم ابهری سروده شده که به‌صورت تابلویی زینت‌بخش داخل صحن امامزاده شده است.

در قسمت غربی شاهزاده زیدالکبیر یک قطعه سنگ نوشته سفید کوچک در بنا کار گذاشته شده که تاریخ تعمیر قبلی امامزاده را نشان می‌دهد. متن این کتیبه چنین است: تعمیر کرد گنبد و طاق امامزاده شاهزاده زیدالکبیر را حاجی امین‌الشریعه و تمام کرد حاجی جلال‌الدین ابهری به توفیق الله تعالی به تاریخ غره محرم‌الحرام ۱۰۷۵ هجری قمری. شاهزاد زیدالکبیر از صوفیان برجسته و پرهیزکار و وارستگان عصر خود در ابهر بوده و زیارتگاه وی مورد احترام اهالی شهر است. در حال حاضر نیز این امامزاده از طرفداران بسیاری برخوردار است و گردشگرانی که به زنجان و شهر ابهر می‌روند از امامزاده زیدالکبیر بازدید می‌کنند.