آیت الله حاج آقا عزالدین حسینی زنجانی ، آیت اللهی که عزِّ دین بود

سید محمد عزالدین حسینی موسوی (۱۳۰۰-۱۳۹۲ه. ش) مشهور به حاج آقا عزالدین زنجانی ، از مرجع تقلید دوران معاصر، فیلسوف، مفسر و مدرس حوزه علمیه مشهد بود. سید عزالدین حسینی، از خاندان امام جمعه زنجانی بود و در حوزه علمیه زنجان، قم و نجف تحصیل کرد. او از نخستین شاگردان امام خمینی و از روحانیان حامی انقلاب اسلامی ایران بود و به همین دلیل بازداشت و تبعید شد. او هم‌چنین از شاگردان نزدیک علامه طباطبائی به شمار می‌رفت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی او مدتی امام جمعه زنجان بود ولی بعد از یک ترور نافرجام در سال ۱۳۵۹ زنجان را ترک کرد و تا آخر عمر در مشهد ساکن شد. شرح خطبه حضرت زهرا (س) مشهورترین اثر او است. مدفن او در حرم امام هشتم شیعیان قرار دارد.

زندگینامه

سید محمدعزالدین حسینی موسوی (۱۳۰۰ه. ش) در شهر زنجان متولد شد. پدرش سید محمود حسینی زنجانی مشهور به امام جمعه، از علمای زنجان بود. این خانواده در سه قرن اخیر همواره مورد احترام و تاثیرگذار در منطقه زنجان بود که در طرد و دفع بابیت از زنجان نقش مهمی داشت. دوران دبستان را از کلاس چهار آغاز کرد. زبان فرانسه را از مهدی خان وزیری یاد گرفت. وارد حوزه علیه زنجان شد بعد از دوره مقدمات و سطح به قم مهاجرت کرد و در درس اساتید حوزه قم شرکت کرد. مدت کوتاهی به نجف رفت.

سکونت در زنجان

بنا به درخواست پدرش از سال ۱۳۳۴ در زنجان مستقر شد و در اداره حوزه علمیه و رسیدگی به امور شرعی و اجتماعی به پدرش سید محمود امام جمعه کمک می‌کرد. از فعالان انقلاب ۵۷ ایران بود و چند بار زندانی و چند سال به مشهد تبعید شد. بعد از انقلاب دو سال امام جمعه زنجان بود و در اثر سوءقصد به جان وی زنجان را ترک کرد.

مهاجرت و سکونت در مشهد

وی پس از ترور به مشهد مهاجرت کردو تا روزهای آخر زندگی مشغول به تربیت شاگردان بود. عمده مقلدین وی را برخی از مردم و خصوصا بازاریان زنجان تشکیل می‌دادند. در ۲۴ اردیبهشت سال۱۳۹۲ در مشهد درگذشت. سید علی خامنه‌ای رهبر ایران نیز درگذشت او را تسلیت گفت. سید موسی شبیری زنجانی بر پیکر وی نماز اقامه کرد.

تحصیلات

سید عزالدین حسینی مقدمات، سطح و کمی از خارج را در زنجان خواند در زنجان به درس پدرش سید محمود حسینی و حسین دین محمدی رفت. سپس به شهر قم مهاجرت کرد. چهارده سال در درس سید محمد حجت کوه کمره ای، ده سال درس سید حسین طباطبایی بروجردی، و مدتی نیز در درس سید صدرالدین صدر، سید احمد خوانساری، رضی زنوزی تبریزی شرکت کرد. سید عزالدین حسینی مدت کوتاهی به حوزه نجف رفت و در درس سید عبدالهادی شیرازی، سید ابوالقاسم خویی و سید محسن حکیم حاضر شد.

ارتباط با سید روح الله خمینی

سید عزالدین حسینی از شاگردان اولیه سید روح الله خمینی در قم بود و در درس منظومه و اسفار او شرکت کرد. وی به مدت ۵سال از سید روح الله خمینی یک دوره اسفار را فرا گرفت، در آن زمان با این که هنوز سید روح الله خمینی درمیان مردم چندان شناخته شده نبود، سید عزالدین از او به «حاج آقا روح ا…» نام می برد، افکار رامی ستوده ودرترویج آن می کوشید.

ارتباط با سید محمد حسین طباطبایی

سید عزالدین حسینی حکمت متعالیه را در درس سید روح الله خمینی، سید محمد حسین طباطبائی و مهدی مازندرانی تحصیل کرد. درس اسفار سید محمد حسین طباطبایی در قم با درخواست سید عزالدین و جمعی از همدوره‌ای‌های او تشکیل شده است و سید محمد حسین طباطبایی نخستین حواشی خود را بر کتاب اسفار بر چاپ سنگی آن که متعلق به سید عزالدین بود نوشته‌ است. این نسخه در گنجینه مخطوطات بیت حسینی نگهداری می‌شود.

او در جلسات مباحثات شبانه با حضور سید محمد حسین طباطبایی، که بعدا به جلسات اصول فلسفه و روش رئالیسم منتهی می‌شود، به درخواست او و در منزل او در قم بنا گذاشته شده است. سید محمد حسین طباطبایی تبریزی، در آخرین مصاحبه تلویزیونی و در پاسخ به این سوال که کدام یک از شاگردانتان توانستند رابطه خاص استاد و شاگردی را با شما داشته باشند و به کدام یک در فلسفه اسلامی می‌­شود اعتماد داشت، ابتدا از مرتضی مطهری و سپس از سید عزالدین زنجانی با عنوان «آقای امام زنجانی» و پس از آن از سه عالم بزرگوار دیگر نام بردند.

خانواده حسینی و خامنه ای

بر اساس مطلبی که سایت آیت الله خامنه‌ای منتشر کرده است خانواده عزالدین حسینی با خانواده سید علی خامنه‌ای ارتباط دوستانه ای داشتند. سید محمود حسینی زنجانی -پدر سید عزالدین زنجانی- هرگاه به مشهد می‌رفت، باسید جواد خامنه‌ای -پدر سید علی خامنه ای- دیدارهای منظمی داشتند. پس از انقلاب هم هرگاه سید علی خامنه‌ای به مشهد می‌رفت، با سید عزالدین زنجانی دیدار می‌کرد. محتوای جلسات قبل از انقلاب اگرچه سیاسی بود، اما بعد از انقلاب اغلب ادبی، عرفانی، تاریخی یا علمی بود. مثلاً درباره‌ی علما، فقها و بزرگان اطلاعاتی رد و بدل می‌شد. بر اساس گزارشی که خبرگزاری رسا منتشر کرده است سید عزالدین زنجانی در جلسه ای گفته است باید همه ملت ایران برای داشتن چنین رهبری-سید علی خامنه ای- سجده شکر بجا آورند.

تدریس

سید عزالدین دروس حوزوی را در حوزه‌های علمیه قم، زنجان و مشهد تدریس کرد و بیشتر از سی سال در حوزه علمیه مشهد به تدریس خارج فقه و اصول، تفسیر، کلام و عقاید و فلسفه مشغول بود و بسیاری ازفضلای حوزه و دانشگاه از دروس او بهره‌مند بوده‌اند و تعدادی نیز موفق به اخذ درجه اجتهاد از او شدند. از جمله شاگردان وی می‌توان به سید محمد حسینی فرزند وی اشاره کرد که اکنون صاحب رساله و ساکن مشهد است.

مرجعیت

سید عزالدین حسینی در سال ۱۳۵۴ رساله عملیه خود را با عنوان رساله جامع الاحکام در مشهد منتشر کردند و پس از درگذشت محمد علی اراکی رساله توضیح المسائل خود را در سال ۱۳۷۳ منتشر شد.

اساتید

اساتید او را اینگونه شمرده اند:سید رضا جوقینی. سید عبدالصمد غزالی. مختار فلسفی. یحیی مدرسی. علی رفاه. سید احمد مجتهدی. سید مجتبی موسوی (انگورانی). سید محمود امام جمعه. حسین دین محمدی. سید محمد حجت کوه کمره ای. سید حسین طباطبایی بروجردی. سید روح الله خمینی. سید محمد حسین طباطبایی. سید صدرالدین صدر. سید احمد خوانساری. رضی زنوزی تبریزی. سید عبدالهادی شیرازی. سید ابوالقاسم خویی. سید محسن حکیم.

آثار

برای سید عزالدین حسینی زنجانی آثار زیر را شمرده اند:

رساله جامع الاحکام. توضیح المسائل. منتخب رساله توضیح المسائل. مناسک حج و عمره مفرده. شرح خطبه حضرت زهرا (س). حکمت فاطمی، تلخیص «شرح خطبه حضرت زهرا (س)». تفسیر سوره مبارکه حمد. راه رستگاری، جستاری در باب اسلام و ایمان. مطارحات حول معیار الشرک فی القرآن. معیار شرک در قرآن. شرح زیارت عاشورا.

 

فعالیت های سیاسی

در سال ۱۳۴۲ با مبارزات سیاسی با سید روح الله خمینی همراه شد و به ترویج مرجعیت سید روح الله خمینی پرداخت و دستگیر شد. مدتی در تهران همراه با برخی از جمله مرتضی مطهری، محمد تقی فلسفی، حسین لنکرانی، سید عبدالکریم هاشمی‌نژاد زندانی شد. از سال ۱۳۵۱ بخاطر اطلاعیه‌ای که سید عزالدین حسینی و تعدادی از علمای زنجان دعوت به مجلس ترحیم سعید محسن داده بودند از طرف ساواک مجبور به اقامت اجباری در شهر مشهد شد. سید محمد حسینی فرزندش می گوید درسال ۵۰ شاه به اوپک رفته بود و دربازگشت به اصطلاح پیروزمندانه ازاوپک،عده‌ای روحانی به استقبال شاه رفته بودند. مرحوم ابوی ازاین روحانی‌ها درمنبر انتقاد کردند. همین انتقاد باعث شد ساواک مسئله را پیگیری و به دربارمنتقل کند و زمینه تبعید ایشان فراهم شود. سید عزالدین در مشهد به مناسبت ‌های مختلف اعلامیه می‌داد و در تظاهرات شرکت می‌کرد. در انقلاب ۵۷ ایران نقش فعالی داشت و خصوصا بخشی از مردم زنجان متاثر از وی بودند.

امامت جمعه زنجان

پس از پیروزی انقلاب ۵۷ ایران به درخواست سید روح الله خمینی به زنجان برگشت و به امامت جمعه شهر زنجان منصوب شد و مدت دو سال در زنجان نقش موثر داشتند. سپس به مشهد برگشت و فعالیت­های علمی را در مشهد ادامه داد.

ترورناموفق

در سال ۱۳۵۹بازگشت سید عزالدین حسینی در مقام امام جمعه شهر با مخالفت برخی روحانیون همراه شد. روابط نزدیک زنجانی با مهدی بازرگان، فشار‌ها را بیشتر کرد. سرانجام چند نفر وی را هنگام وضو گرفتن در حیاط خانه‌اش به رگبار بستند. آسیبی به کسی نرسید، اما سید عزالدین زنجانی مجبور به ترک شهر و مهاجرت دائم به مشهد شد. بعد‌ها وی ترورکنندگان خود را بخشید و آن‌ها آزاد شدند.

فعالیت‌های اجتماعی-فرهنگی

سید عزالدین زنجانی در دوران سکونت در زنجان در مسجد جامع (سید) اقامه نماز می کرد و برای مردم سخنرانی می کرد و مراسم های مذهبی نیز با حضور او انجام می شد و بیت او نیز محل مراجعات مردم بود. بعد از سکونت در مشهد در مسجد امام صادق(ع) این شهر نماز اقامه می‌کرد و جلسه تفسیر قرآن برگزار می کرد به پرسش های جوانان پاسخ می گفت. در سوابق فعالیت های فرهنگی سید عزالدین حسینی مدیریت حوزه علمیه زنجان، تأسیس کتابخانه جامع موسوم به کتابخانه حسینی، ساخت مساجد متعدد در زنجان و روستاهای تابعه نیز دیده می شود.

 

منابع

*بیات، مسعود، انقلاب اسلامی در زنجان، تهران: مرکز نشر اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۸ش.

*روزنامه خراسان، ۲۴اردیبهشت ماه ۱۳۹۳ش.

*پایگاه اطلاع رسانی آیت الله حاج آقا عزالدین زنجانی.

*پایگاه اطلاع رسانی آیت الله سید محمد حسینی زنجانی.

*پایگاه اطلاع رسانی آیت الله خامنه ای.

*پایگاه اطلاع رسانی شخصیت نگار.

*پایگاه اطلاع رسانی وارثون.

*خبرگزاری رسا.

*شبکه اجتهاد.

این مطلب بر اساس شیوه نامه های دایره المعارفی نوشته شده است و نیاوردن القاب بقصد بی احترامی نبوده است.

---

۱-شاید اولین باری که اسم حاج آقا عزالدین را شنیدم دوران نوجوانی بود که گاهی برای نماز میرفتم مسجد سید زنجان(مسجد جامع جالبه که با نگاه بچه گانه اون زمان فکر میکردم چون این خاندان سید هستن برای همین اسم این مسجد سیده)، در بین نماز یکی از صلواتهای ثابت این بود برای سلامتی آیت الله العظمی حاج آقا عزالدین زنجانی و آیت الله زاده محترم صلوات، و این صلوات معمولا با صدای بلندتری از نمازگزاران همراهی میشد، آیت الله سید محمد فرزند ارشد ایشان ساکن زنجان است و بیت ایشان در زنجان را اداره میکند که البته سالیان سال است که شخصیتی مستقل دارد و البته در میان مردم زنجان محبوبیتی خاص. چندتا تابلوی بسیار زیبایی خطاطی داخل مسجد نصب کرده بودند که آیاتی از قرآن بود دوستم میگفت که این تابلوها را حاج آقا عزالدین نوشته ، البته در دوران نوجوانی برام حس غرور ایجاد میکرد اما بعدها نفهمیدم واقعا ایشون نوشته بود یا نه.

۲– عکس کوچکی از حاج آقا عزادلدین در تابلوی اعلانات مسجد نصب شده بودو منم اولین بار تصویری از ایشون را دیدیم، میگفتن خانواده حسینی یکی از خانواده های علم و تقوا و ریشه دار در زنجان است و همواره در بین مردم مورد احترام بوده، میگفتن امامت جمعه زنجان توسط خاندان حسینی اقامه میشده و بعد از انقلاب بخاطر اختلافات سیاسی و درگیری حاج آقا عزالدین از زنجان قهر کرده و رفته مشهد. حتی میگفتن مخالفین حاج آقا عزالدین در اوایل انقلاب بقصد ترور چند گلوله بسمت ایشون شلیک کرده بودن و نخورده بود به ایشون.

۳-آیتالله سید محمد حسینی فرزند ایشان گاهی جمله ای را مستند به پدرش میکرد و میگفت نظر والد در این زمینه اینگونه است، سید محمد بگونه ای از والد سخن میگفت که براحتی میشد فهمید که چگونه به پدرش نگاه احترام آمیزی دارد، این نکته از آن جهت مهم است که فرزند ایشان فرد فاضلی است و یک نوع نگاه دقیق علمی نیز دارد و براحتی از کسی تعریف نمیکند.

۴-با ورود به حوزه علمیه نگاهمان به ایشان کمی متفاوت شد یکی دونفر از اساتید حوزه بودند که نگاههای تندی داشتند و عالم و آدم را محکوم میکردند، گاهی در کلاس و حاشیه های آن در تلاش بودند این خاندان را تخریب کنند مثلا اینکه این خاندان انقلاب را قبول ندارد، این خاندان فلان هستند. البته باید اعتراف کنم که این حرفها برای طلبه ای نوجوان که نگاههای انقلابی نیز دارد موثر خواهد بود، از آن پس مدتی دنبال ان بودیم تا بدانیم که این خاندان ولایت فقیه را قبول دارند یا نه؟ حتی یکبار بعد از نماز مغرب و عشا در حالی که طلبه پایه دوم بودم کنار محراب نشستم و از سید محمد پرسیدم بنظر شما ولایت فقیه انتصابی است یا انتخابی؟ ایشان نیز با لبخندی ملیح گفت بهتر است درس حوزه  را خوب بخوانی تا در آینده خودت بتوانی به این برسی اما هر آنچه در قانون اساسی آمده است آن را قبول داریم. من هم نتوانستم از این سخن جواب سوالم را بگیرم.

۵– در سالیان بعد طلبگی نگاهمان کمی منطقی تر شد و گاهی نیز به بیت ایشان در زنجان میرفتیم و از دیدگاههای فرزند ایشان استفاده میکردیم، در تابستان ها طلبه ها بصورت دستجمعی با برنامه ریزی مدرسه به زیارت اما رضا ع میرفتیم ، یکی از برنامه های ثابت این بود که به دیدار حاج آقا عزالدین برویم، معمولا این ملاقات یا در مسجد امام صادق ع که ایشان امام جماعت ان مسجد بود برگزار میشد یا در بیت ایشان، در این دیدارها ایشان با صمیمیت طلبه های زنجانی را میپذیرفت و معمولا از زنجان سوال میکرد که در حوزه چه خبر است، فلان عالم در چه حال است، فلان استاد باز هم تدریس دارد یا نه، و بعد از ان نیز به بیان خاطراتی از علمای زنجان میپرداخت و از گذشته های حوزه علمیه زنجان و لزوم احیای آن سخن میگفت و طلبه ها را تشویق به درس خواندن  میکرد، گاهی هم طلبه ها عکسی یادگاری با ایشان میگرفتند تا در آلبوم خاطراتشان بماند، و البته شاید برای برخی از طلبه هایی مثل من هدیه ای از طرف ایشان نیز میتوانست جلسه را شیرین تر کند.

 

۶-بعدها بیشتر با جایگاه علمی ایشان آشنا شدیم ایشان مقدمات و سطح و کمی از درس خارج را در زنجان فرا گرفته و در این حوزه از دروس والد معظم خود و دروس مرحوم آیت الله شیخ حسین دین محمدی(قدس سره)،از شاگردان آخوند خراسانی(رحمه الله علیه)، استفاده بردند. سپس به شهر مقدس قم رفته و در در فقه و اصول از محضر درس آیات عظام: آیت الله العظمی سید محمد حجت کوه کمری [به مدت چهارده سال]، آیت الله العظمی سید حسین طباطبایی بروجردی [ به مدت ده سال]، آیت الله العظمی سید صدرالدین صدر(رحمه الله علیه)،آیت الله العظمی سید احمد خوانساریو آیت الله العظمی میرزا رضی زنوزی تبریزی .

ایشان همچنین دوره کامل حکمت متعالیه را در محضر آیت الله العظمی امام خمینی ره علامه طباطبایی و آیت الله شیخ مهدی مازندرانی(قدس سره) تحصیل کرده لازم به ذکر است که درس اسفار مرحوم علامه طباطبایی در قم با درخواست معظم له و حضور ایشان و جمعی از همدوره ایهای ایشان تشکیل شده است و مرحوم علامه نخستین حواشی خود را بر اسفار بر چاپ سنگی اسفار متعلق به ایشان مرقوم کرده اند. همچنین سلسله جلسات مباحثات شبانه با حضور علامه طباطبایی،که بعدا به جلسات اصول فلسفه و روش رئالیسم منتهی میشود، به درخواست معظم له و در منزل ایشان در قم بنا گذاشته شده است.گفته میشد که زمانی از علامه طباطبایی سوال شده بود که شما سه تن از شاگردان فلسفی خود را که میتوان از انها استفاده کرد نام ببرید و ایشان آیت الله شهید مطهری، آیت الله جوادی آملی و آیت الله حاج آقا عزالدین را نام برده بودند البته این نکته توسط افراد معتبر به کرات نقل میشد فرزند ایشان نقل میکرد زمانی که رابطه علامه طباطبایی و حاج آقا عزالدین بیار صمیمانه بود و علامه چندبار برای مسافرت به زنجان امد و در خانه ایشان ساکن بود. و البته ما هم غصه میخوردیم که چرا ایشان به مشهد رفته است شخصیت ایشان و نگاه فلسفی ایشان در حوزه علمیه مشهد که نگاه ضد فلسفی دارد، محصور شده بود.

 

 بعدها بیشتر شخصیت فقهی ایشان مطرح شد و ایشان رساله عملیه خود را نوشتند و مقلدین نسبتا زیادی را در زنجان پیدا کرد ، رساله ایشان را در دست برخی از مردم زنجان میشد مشاهده کرد، مثلا یکبار که مسابقه احکام را برای شهر زنجان برگزار میکردیم تعداد متنابهی شرکت کننده ثبت نام کرده بودند، برای طرح سوال باید شرکت کننده نام مرجع تقلید خود را اعلام میکرد بر اساس همان مسابقه دریافتم که ایشان در زنجان مقلدین فراوان دارند.

۷-آقای مسعود بیات کتابی تحت عنوان انقلاب اسلامی در زنجان نگاشته است در این کتاب ایشان علمای زنجان را به سه بخش تقسیم میکند، دسته ای به رهبری سید هاشم موسوی جناح تندروی انقلابی در زنجان بودند که به برخوردهای انقلابی معتقد بودند، جناحی به رهبری حاج آقا عزالدین طرفدار برخوردهای ضابطه مند و البته رحمانی بودند، و جناح دیگری فضلای جوان آن روز بودند که حالتی بینابین داشتند، دوجناح اول در تنش با یکدیگر حذف میشوند و جناح سوم فضا را بدست میگیرد. در این جناح افرادی نظیر سید حسین ناصری، اسدالله بیات، مرحوم سید مجتبی موسوی، و دیگران قرار داشتند.

۸-شاید بازگشت به گذشته و نگاهی دوباره به این سیر ما را به این تامل وادار کند تا در زمینه نگاه به علما و بزرگان کمی با احتیاط نگاه کنیم قدر علما را دانسته و براحتی عالمی را تخریب نکنیم . خدایش رحمت کند.

رضا تاران