الغ بیگ ، پادشاه دانشمند از دیار زنجان

اُلُغ بیگ
پادشاه دانشمند از دیار زنجان

( ۷۹۵ تا ۸۵۳ هجری قمری / ۷۷۲  تا ۸۲۸ هجری خورشیدی /۱۳۹۳  تا ۱۴۴۹  میلادی)
اینها سالشمار عمر الغ‌بیگ میرزا است که در سلطانیه زنجان به دنیا آمده است

وی فرزند شاهرخ  و نوه تیمور از پادشاهان تیموری ایران بود.

او پادشاهی ستاره‌شناس ، ریاضی‌دان و اهل علم و ادب بود. او از عجایب تاریخ بشر است که در عین اینکه پادشاه بوده ، کتابش به نام ‌” زیج الغ بیگ ”  دقیق ترین تقویم اسلامی است و نامش در کره ماه در کنار
بزرگترین دانشمندان علم نجوم ثبت شده است .

مادرش گوهرشاد آغا از شاهزادگان ایرانی بود که بناهایی چون مسجد گوهرشاد را در مشهد ساخت و پدرش شاهرخ ، در تحکیم حکومت تیموری و رشد هنر در آن دوران و شکل گرفتن مکتب هرات بسیار موثر بود.

شاهرخ میرزا و گوهرشاد خاتون ، پسری را بزرگ کرده‌اند که الان اسمش روی یک حفره در کره ماه است، آن هم به پاس خدمات علمی متعددی که این پسر انجام داد و پیشرفت‌هایی که در دانش نجوم به دست آورد.

الغ‌بیگ از همان کودکی مشغول یادگیری هنر و از جمله خوشنویسی شد. اما او هیچ وقت مثل برادرش بایسنقر در این هنر شهرتی به هم نزد. قرار بود شهرت جای دیگری سراغ او را بگیرد.
شاهرخ در ۸۱۱ به ماوراءالنهر لشکر کشید، خدایداد حاکم آنجا را کشت و خلیل سلطان پسر میرانشاه و نوه تیمور را پس از رهایی به ری فرستاد و
حکومت سمرقند را به اُلُغ‌بیگ داد

الغ بیگ برخلاف فرمانروایان پیشین خویش، علاقه ای به جنگ و کشورگشایی نداشت و دوستدار علم و دانش و هنر بود. الغ بیگ دانشمندان علوم ریاضی، هندسه، نجوم، الهیات و هنرمندان خطاط، تذهیب گر، جلدساز، کتاب پرداز و شاعران و عارفان را از مناطق گوناگون به دربار خود در سمرقند دعوت کرد. خود نیز فقه، اصول، معانی و بیان، زبان، ریاضی و نجوم آموخت و قرآن مجید را در شش ماه حفظ کرد وی به شاعری نیز علاقه داشت، اما بیش از هر چیز دلباخته نجوم شد و این علم را نزد صلاح الدین موسی بن محمود، معروف به قاضی زاده رومی فرا گرفت.

الغ بیگ در سمرقند رصدخانه عظیم و مجهزی به نام رصدخانه الغ بیگ را برپا کرد و همراه با دانشمندان بزرگ آن زمان مانند غیاث الدین جمشید کاشانی مشغول رصد و تحقیقات علمی شد و با همکاری آنها زیجی را که شامل دقیق ترین جداول ستاره شناختی و مثلثاتی آن عصر بود پدید آورد که به زیج سلطانی معروف است . زیج به کتاب‌هایی گفته می‌شود که موقعیت اجرام آسمانی را در آن درج می‌کردند. این کتاب‌ها شامل اطلاعاتی در مورد زمان طلوع و غروب خورشید، ماه و سیارات و ستاره‌های مشهور در روزهای مختلف سال و برای یک محل خاص بوده است که در قالب جدول‌هایی تنظیم می‌شد. جداول زیج برای دانستن موقعیت و رصد کردن اجرام سماوی، تعیین طول روز و شب، تهیه تقویم‌ها، جهت‌یابی و دیگر مقاصد اخترشناسی و نیز در طالع‌بینی کاربرد داشت.

که به خاطر آن اثر خود به صفت عالم سـتاره شـناس بزرگ جهانی شـناخته شـده اسـت.

الغ‌بیگ در ریاضیات مهارت داشت. محاسباتی برای به دست آوردن سینوس زاویه انجام داده و موفق شده است که سینوس یک درجه را با دقت یک بر ۱۰۱۲ حساب کند. معمولا الغ‌بیگ را یکی از ریاضی‌دانان برجسته قرون وسطی و دانشمندان علم نجوم به حساب می‌آورند.

تمبر یادبود الغ بیگ – ازبکستان

رصدخانه الغ بیگ در سمرقند

رصدخانه الغ بیگ در سمرقند توسط الغ‌ بیگ امیر تیموری ساخته شد. این رصد خانه بنا به عقیده بسیاری از کارشناسان یکی از بهترین رصدخانه‌های جهان اسلام و بزرگترین آنها در آسیای میانه  بوده است. بزرگترین ستاره شناسان آن عهد از جمله غیاث الدین جمشید کاشانی و علی قوشچی در این رصدخانه به تحقیق پرداخته‌اند.

ساخت رصدخانه در ۸۲۳ شروع شد. پنج سال به طول انجامید و در ۸۴۱ رصد اجرام آسمانی در آن انجام شد.

مدرسه الغ بیگ در سمرقند ازبکستان

الغ‌بیگ ستاره شناس بزرگ ، دانشگاهی در سال ۱۴۲۰ میلادی در سمرقند به اسم ” مدرسه الغ بیگ ” ایجاد نمود. این دانشگاه تبدیل به یک مرکز بزرگ علمی شد. الغ بیگ تنها از دانشمندان مشهور زمان و کسانی که خود در سطح اعلای علمی آنها اطلاع داشت برای تحقیق در این مدرسه دعوت کرد. در پر رونق‌ترین زمان، حدود ۶۰ تا ۷۰ محقق در این مدرسه مشغول تدریس بودند. در سال ۱۴۲۴، ایشان رصدخانه را جهت  کمک به رشته ستاره‌شناسی تاسیس نمود که ساخت آن بعد از پنج سال تکمیل شد. بیگ دانشمند و دستیار خود علی قوشچی را به مسئولیت رصدخانه انتصاب نمود. قوشچی تا کشته شدن الغ بیک مسئول این رصدخانه بود. از محققین دیگر این مرکز، قاضی زاده رومی بود که مسئول دانشگاه و رصدخانه بعد از علی قوشچی شد. رصد خانه از اواسط قرن پانزدهم رو به ویرانی نهاد و در حفاری‌ها بخشی از پی‌ها و بخش مدفون شدهٔ زاویه یاب را کشف شد.

رصدخانه در سال ۱۴۴۹ توسط متعصبین مذهبی تخریب گشت و در سال ۱۹۰۸ بود که توسط یک باستان شناس روسی ” پاتکین ” از طریق وقفنامه‌ای که محل دقیق رصدخانه را ذکر نموده بود کشف شد.

در حین کاوشهای باستانشناسی پاتکین یکی از وسایل نجومی رصدخانه را پیدا کرد، که قوسی برای معین نمودن ظهر است.

معماری رصد خانه الغ بیگ

این بنا به صورت مدور دو طبقه‌ای به قطر ۴۸ متری است که محورهای میانی آن دقیقاً با چهار جهت اصلی جغرافیایی روی نصف النهار سمرقند تطبیق می‌کند. تالارها ی کار در طبقه همکف و زاویه باب فخری برای رصد خورشید و ماه روی محور شمال-جنوب قرار دارد. نیمی از ساختار کمانی زاویه یاب در حفره‌ای در زیر زمین و نیم دیگر روی زمین و رو به جنوب قرار داشته.

صفحه خورشیدی (اعتدال) روی محور شرقی غربی ساخته شده بود که زاویه یاب حکم عقربه آن را داشته. در هر دو طبقه اسطرلاب‌های عظیمی وجود داشته که برای رصد ستارگان و سیارات استفاده میشده و به این منظور درجه بندی‌های ۳ درجه به ۳ درجه روی شعاع‌ها و محیط دایره کف که ابزارها و نشانه‌ها روی آن قرار میگرفته وجود داشته است. این درجه بندی روی دیوار داخلی استوانه‌ای که از توالی دو طبقه پنجره‌های طاق دار تشکیل شده بوده نیز وجود دارد.

تمامی مجموعه از آجر پخته ساخته شده بوده و با نقشهای هندسی از آجر ولعاب و معرق های کاشی تزیین شده بوده است. به گفته عبدالرزاق سمرقندی احتمالاً باید سطح دیوارهای زاویه یاب و صفحه خورشیدی با طرح‌هایی از نه آسمان هفت سیاره و تعیین درجه دقیقه ثانیه و دهم ثانیه ستارگان ثابت و کرهٔ خاکی با هفت اقلیم کوهستان‌ها و دریاها و صحراهایش پوشیده شده بوده است.

در زمان اُلُغ‌بیگ دیوارهای مجاور با سنگ مرمر صیقلی شده سنگ فرش شده بودند

از شهر سمرقند باید رفت بیرون. چهار کیلومتر توی جاده تاشکند که برویم، میدان سرسبزی است که در آن مجسمه الغ‌بیگ به حالت ایستاده و تمام‌قامت در حالتی که دست در زیر محاسن گذاشته و سخت به تفکر فرو رفته، دیده می‌شود. اینجا محل رصدخانه معروف اوست.میدان را که دور بزنیم، پشت میدان، پله‌های سنگی ما را به موزه کوچک دوطبقه‌ای می‌رساند که به نام الغ‌بیگ است. در آنجا وسایل مختلفی به نمایش گذاشته شده که شامل ابزارآلات ستاره‌شناسی و نجوم، رمل و اسطرلاب با تصاویر و بیوگرافی دانشمندانی همچون خواجه نصیرالدین طوسی، ابن سینا، قوشچی، الغ‌بیگ، عمر خیام بر تابلوها که در داخل ویترین‌هاست. وجه اشتراک همه این موضوعات متفرقه، یک چیز است؛ عشق به نجوم و ستارگان.

الغ بیک به طبیعت و موسیقی علاقه خاص داشت و شـعر نیز می سـرود. امیر علی شـیر نوایی در مجالس النفایس و ابوطاهر خواجه در اثر ثمریه نمونه یی از اشـعار او را آورده اسـت. در مورد موسیقی نیز تالیفی دارد. در زمان الغ بیک آثار زیادی از عربی و فارسی به ترکی  ترجمه گردیده اسـت؛ و.در کتابخانه های او در بیشـتر از ۱۵۰۰ جلد کتاب موجود بود.

در اکادمی الغ بیک از طرف غیاث الدین کاشی کسـر اعشـاری اختراع گردید که بعد از گذشـته ۱۵۰ سـال دانشـمندان اروپا به کشـف آن موفق گردیدند. اندازه سـاین یک زاویه را الغ بیک و کاشـفی و همچنین معادله یک مجهوله درجه سـه و قیمت پای را تا ۱۷ رقم اعشـاری کشـف نموده اند. ایشـان به خاطر کشـف راز ها ی کاینات با تجهیزات مکمل رصدخانه اعمار نمود.

با وجود نبود آلات متکامل و پیشـرفته با اسـتفاده از رصدخانه حرکات آفتاب و مهتاب را حسـاب نمود که با محاسـبات امروزی فرق اندک دارد.این تفاوت در درجه نیسـت و فقط در دقیقه و ثانیه فرق ناچیز دیده می شـود. و حسـاب سـال و تاره الغ بیک با حساب حاضر بسـیار نزدیک اسـت.

تمبر صادر شده الغ بیگ و رصدخانه وی توسط اتحادیه جماهیر شوروی

با گذشـت زمانی بعد از وفات این دانشـمند بزرگ اثر پر بهایش مشـهور به « زیج گوگانی » در دنیای مدرن اروپا راه یافت و از طرف گریوس آماده چاپ گردید. در سـال ۱۶۴۳ از طرف یونورسـیتی آکسـفورد چاپ گردید. این اثر گرانقدر در سـال ۱۶۹۰ در پولند و در سـال ۱۶۱۱ ـ ۱۶۷۸ بنام « اطلس سـتاره های آسـمان » به زبان لاتین به نشـر رسـید. دانشـمندان شـرق شـناس انگلیسی ژ.دلیمبر ( قرن ۱۹ ) سـتاره شـناس آلمانی، ل.سـدی قرن ۱۹ ، ک.پتربی ( ۱۸۰۶ ـ ۱۸۸۰ ) سـتاره شـناس آلمانی ک.پروکیلن ( ۱۸۶۸ ـ ۱۹۵۶ ) آلمانی و دیگران در مورد اثر زیج گورگانی تحقیقاتی نمودند. و زیج گورگانی به زبان های مخلتف جهان در اروپا و قطعه آمریکا و در شـهر های مختلف چاپ گردیده اسـت.

تمبر یادبود الغ‌بیگ و رصدخانه وی- انتشار در سال ۱۹۸۳ – ترکیه

دانشـمندان زیاد کشـور های ترکیه، ایران، افغانسـتان، هندوسـتان و اروپا از اصول تحقیقات الغ بیک ضمن سـمینار ها و کنفرانس ها برگذار می نمایند، که در سـال ۱۳۷۵ م در مزار شـریف نیز سـمینار در هوتل ترابی برگذار گردید و به این مناسـبت لیسـه خراسـان به نام لیسـه الغ بیک نام گذاری گردیده بود که در سـال ۱۳۸۲ م. دو باره نام آنرا حذف نموده و لیسـه را به نام شـخص دگری گذاشـتند.

تمبر یادبود الغ‌بیگ – انتشار در سال ۱۹۹۴ – ازبکستان

سـالانه هزاران جهانگرد از رصدخانه دانشمند شخیص ایرانی  بالاخص افتخار بزرگ دیار عالم خیز زنجان در سمرقند کشور ازبکستان بازدید می نمایند و توجه سـیاحان و جهان گردان را به خود جلب نموده اسـت.