بقعه پیراحمد زهرنوش ابهر
بقعه پیراحمد زهرنوش ابهر ، یکی از آثار تاریخی ارزشمند این شهرستان می باشد که در منتهی‌الیه جنوبی شهر ابهر قرار دارد. این مقبره شامل بقعه‌ها و حجره‌های متعدد است که در وضعیت کلی فضاها با یکدیگر ارتباط دارند. بقعه اصلی با پلان چهارطاقی بنا شده که با ایجاد شکست در جرزها، به ۲۰وجهی تبدیل گردیده است . بی‌پیرایه بودن ظاهر این بقعه، صوفیانه بودن بنا را بیش از پیش تأکید می‌نماید.
معماری بنا
جنس بنای بقعه آجر است. با توجه به بی‌پیرایه بودن بناهای اطراف، احتمال می‌رود کاربری اولیه‌ی آن خانقاه باشد. معماری مقبره یک بنای چهارطاقی است. این بنا با شکست‌ها و جرزهای ایجاد شده، از داخل به بیست وجهی تبدیل شده است. بر فراز چهار طاقی مقبره گنبد زیبایی به سبک پنج و هفت از گونه‌ی گنبدهای سلجوقی ساخته شده است.
دیوار خارجی بنا از آجر و با نقش ساده ساخته شده، دارای پیش و پس سازی‌هایی است که جلوه خاصی به مجموعه بخشیده است. پلان این اثر تاریخی هشت ضلعی است که گنبد یک پوش آن با دقت زیادی ساخته شده است. دلیل زیبایی این گند تبدیل فضای هشت ضلعی به سطح و محیط دایره‌وار است. این کار با کمک فیل‌پوشهای متقارن که دارای قاب‌بندی‌های تزیینی زیبای گچ‌بری شده است، صورت می‌گیرد.
برای تعدیل دما و رطوبت و تامین روشنایی در بخش‌هایی از بدنه این فیل‌پوش‌ها روزنه‌هایی طراحی شده است. در داخل بقعه و زیر گنبد، در چهار گوشه، چهار ترنبه (مخروطی) زده شده است که طرح چهار ضلعی را به هشت ضلعی تبدیل می‌کند. در طاق‌نماهای میان هر دو ترنبه (مخروطی) هم نورگیرهای جاسازی شده است. در ورودی با یک پله از کف محوطه از سمت شمالی قرار دارد و قبر پیر در وسط این بقعه ساخته شده است. هیچ نوع کتیبه و سنگ قبری که حاوی اطلاعاتی درباره تاریخ احداث بنا باشد، در این مجموعه پیدا نشده است.
ورودی بنا
درِ ورودی با یک پله از کف محوطه از سمت شمالی تعبیه شده و قبر پیر در وسط این بقعه در سرداب با پلان صلیب (چلیپا) با اجرای ۵ پله از کف بنا، قرار دارد. سقف قبر و بازوی صلیب با طاق‌های جناغی بسیار زیبا طرح و اجرا شده است که از این نظر با سبک قبر سلطان چلبی قابل مقایسه می‌باشد. هیچ نوع کتیبه و سنگ قبری که دلالت بر تاریخ احداث بنا و موتیفی جهت تاریخ‌گذاری باشد، در این بنا مشاهده نشده است.
با توجه به معروفیت این بقعه به پیراحمد زهرنوش و مطابقت آن با قول صاحب کتاب «مناقب» که می‌نویسد: «ابهر در قرن چهار، چهارصد صوفی و زاهد و عابد و خرقه‌پوش و خرقه‌بخش داشته که در خانقاه خودشان که فعلاً به پیراحمد مشهور است به سر می‌بردند که یکی از آن‌ها قطب‌الدین احمد بود»، بنابراین بقعه متعلق به مولانا قطب‌الدین ابهری متوفی به سال ۵۷۷ هجری قمری است. ایشان علاوه بر برخورداری از معارف صوفیان، محدث نیز بوده است. با توجه به شخصیت صاحب بقعه و سبک معماری، تاریخ این بنا را می‌توان در حدّفاصل اواخر قرن ششم هجری تا اوایل قرن هشتم هجری قمری دانست.
بقعه‌های دیگر این مجموعه به اسناد متون تاریخی متعلق به دو عارف بزرگ به نام‌های ابوبکر محمد بن عبدالله ابهری صاحب کتاب الموالی و شرح مذهب مالک بن انس و همچنین مولانا شهابالدین ابهری است که تا اوایل دوران صفوی در قید حیات بوده‌اند.
ابوبکر محمد بن عبدالله بن محمد بن صالح ابهری
ابوبکر محمد بن عبدالله بن محمد بن صالح ابهری متولد سال ۲۸۷ هجری قمری در ابهر و فوت شده در سال ۳۷۵ هجری قمری در همین شهر است. دلیل شهرت او شهرت قاضی، قاری قرآن، و متخصص علم حدیث است. در بغداد و نزد از ابوعمر محمدبن یوسف قاضی علم فقه را یاد گرفت. از او آثاری به جا مانده است، از جمله این آثار می‌توان به «الاصول در فقه»، «الرد علی المزنی»، «شرح کتاب ابن عبدالحکم‌‌الصغیر»، «شرح کتاب ابن عبدالحکم‌‌الکبیر» و «فضل‌المدینه علی‌مکه» اشاره کرد. بنای خانقاه در این جاذبه تاریخی که امروز به موزه مردم‌شناسی ابهر معروف است را به این عارف ابهری نسبت داده‌اند.
مولانا قطب الدین احمد ابهری
نام کامل او «ابوبکر احمد بن حسن ابهری» و لقبش «پیراحمد زهرنوش» است. دلیل شهرت او به پیر زهرنوش، بنا به روایتی این است زهر را مثل شربت می‌نوشیده و پیش از نوشیدن زهر، سماع مردانه به راه می‌انداخت و وقتی شور بالا می‌گرفت، زهر اثری در او نمی‌کرد. او یکی از قطب‌های سلسله تصوف به‌شمار می‌رود که در تاریخ به‌عنوان عالم فقیه کاملی به حساب می‌آمده است. او در ۱ شوال سال ۵۰۰ هجری قمری مصادف با یازده فروردین ۴۸۹ هجری شمسی به دنیا آمد و در سال ۵۷۷ هجری قمری درگذشت. به او لقب صوفی خرقه‌پوش را داده بودند.
از او کتاب‌های شعر و عرفان زیادی به جای مانده است. از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به «مقام العارفین»، «داستان سلامان و ابسال»، «گزارش از قطب المه و الدین مبین الاسلام الابهری» و دیوان اشعار اشاره کرد. در کتاب «مناقب» گفته می‌شود که ابهر در قرن ششم هجری قمری نزدیک به چهارصد صوفی، زاهد، عابد، خرقه پوش و خرقه بخش داشته است. یکی از مشهورترین این عرفا، پیراحمد زهرنوش بوده است که علاوه بر آگاهی کامل از معارف صوفیان، نقل‌کننده حدیث هم بوده است. او از قاضی «ابوالفتح عبدالله بن محمد بن محمد» معروف به «ابن بیضاوی» و «ابوالقاسم طاهربن طاهر شجامی نیشابوری» علم حدیث را یاد گرفت.
همچنین پیراحمد زهرنوش از یاران و مریدان عارف معروف «ابوالنجیب عبدالقاهر بن عبدالرحمن عمویه سهروردی» بوده است. پیراحمد زهرنوش پس از فوتِ بزرگ‌ترین عارف شهر یعنی «ابوالنجیب» به جایگزینی او انتخاب شد و به‌عنوان راشد در ابهر مسئولیت آموزش مریدان را به عهده گرفت.
موزه مردم شناسی
بقعه پیراحمد زهرنوش مربوط به قرون ۶ و هفت هجری قمری است. این اثر در تاریخ ۱ مهر ۱۳۵۳ با شماره‌ی ثبت ۹۸۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این بنا در حاشیه جنوبی شهر ابهر واقع شده و قدیمی‌ترین بنا در شهر ابهر است. بقعه پیراحمد زهرنوش پس از توسعه شهر در وسط میدان کوچکی به اسم میدان پیر قرار گرفت. این بنای تاریخی دارای دو بخش جداگانه، ولی مرتبط با هم است. یک بخش آن کاربری آرامگاهی دارد؛ آن که همان‌طوری که گفته شد محل دفن سه تن از بزرگان ابهر بوده است. بخش دیگر آن این خانقاهی قدیمی بوده که امروزه تبدیل به موزه مردم‌شناسی ابهر شده است که تنها موزه این شهر هم محسوب می‌شود.
در بخش دوم مقبره پیراحمد زهرنوش و در فضاهای غرب و شمال‌غرب گنبد، خانقاه و عبادتگاه در قدیم محسوب قرار داشته است. تصاویر باقی‌مانده از این بنا پیش از مرمت، نشان می‌دهد ساختمان گنبدخانه با وجود آسیب‌های زیاد وارده شده هنور پا برجا بوده است، ولی بخش خانقاه این بنا تا حدود زیادی تخریب شده بود و به‌صورت تلی از خاک در پیرامون بنا دیده می‌شد. نقشه این بخش از بنا بعد از کاوش‌های باستان‌شناسی اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان مخشص شده است. با بازسازی و بهینه‌سازی این بنا از سال ۱۳۹۰، موزه باستان‌شناسی در محل بقعه پیراحمد زهرنوش ساخته شده است. اشیای موزه در سه بخش تاریخی، اسلامی و سنگ و کاغذ نوشته برای بازدید عموم مردم دسته‌بندی شده‌اند.
اشیا موزه
در بخش تاریخی، موزه، اشیای پیدا شده از شهر «هیدج» در نزدیکی ابهر، مثل ظروف سفالی ساده، آبریز سفالی، کوزه سفالی، خنجر مفرغی مربوط به عصر آهن و هزاره اول قبل از میلاد دیده می‌شود. همچنین انواع بازوبند مفرغی، حلقه مفرغی و ظروف سفالی دوره اشکانی نیز در این بخش قرار دارند. در بخش دوره اسلامی این موزه، انواع ظروف سفالی از قرن ۴ هجری قمری تا دوره قاجار قرار داده شده‌اند. همچنین اشیایی پیدا شده در سلطانیه مثل پی‌سوز ساده، بشقابی و ظروف لعابدار نیز در بخش اسلامی موزه قرار گرفته‌اند. همچنین تعدادی از ظروف مسی قلم‌زنی دوره قاجار که در زنجان ساخته شده‌اند هم بخش دوره اسلامی قابل بازدید است.
در بخش سنگ و کاغذ نوشته این موزه انواع کتب خطی از دوره تیموری تا قاجار با موضوع مذهبی و نجوم، انواع تفنگ‌های دوره قاجار، انواع سکه‌های دوره سلجوقی، ایلخانی، صفوی و قاجار به نمایش درآمده است. همچنین در این بخش تعدادی از سنگ مزارهای کشف شده از روستای دره سجین روستای فلج شهرستان خرمدره مربوط به دوره قاجار و نمونه ای از سنگ مزار دوره تیموری کشف شده از صایین قلعه شهرستان قرار گرفته است. همچنین اشیای اهدایی از سوی اهالی ابهر در طول تاریخ هم در این بخش قابل بازدید هستند.
بقعه پیر احمد زهرنوش
بعد از احداث میدان، بنای تاریخی پیراحمد زهرنوش در وسط فضای سبز میدان قرار گرفته است. بخش آرامگاهی بنا گنبدخانه‌ای مرتفع است که به دلیل وجود سردابه‌ای در زیر آن، محل دفن یک یا چند شخصیت محسوب می‌شود. امروزه آثاری از این مقبره‌ها دیده نمی‌شود. مطابق آثار به دست آمده و مطالعه متون تاریخی به ویژه جلد دوم کتاب «ابهر جلوه گاه تمدن باستان» نوشته «ابولمعالم فخیم ابهری»، در این مکان آرامگاه برخی مشاهیر قرون اولیه و میانی شهر ابهر از جمله آرامگاه ابوبکر عبدالله بن‌طاهر ابهری بوده است.
به دلیل حفاری‌های غیرمجاز امروزه اثری از قبر یا قبرهای احتمالی باقی نمانده است. هرچند در حال حاضر روی چند مورد سنگ قبری باقی‌مانده که توسط پژوهشگران بررسی شده است، نام‌های ابوبکر عبدالله بن‌طاهر ابهری، ابوبکر محمدبن عبدالله بن‌طاهر طیان ابهری، ابوبکر احمد بن‌حسن ابهری معروف به پیر احمد زهرنوش و شیخ شهابالدین ابهری دیده می‌شود. بسیاری از پژوهشگران معتقدند که بنای الحاقی به گنبدخانه از مراکز عبادتی محسوب می‌شده و به‌عنوان خانقاه صوفیان کاربرد داشت.
مردم ابهر در دوران‌های مختلف از این بقعه برای تدفین به ویژه تدفین افراد مشهور استفاده کرده‌اند. چون اهالی ابهر معتقدند پیراحمد زهرنوش نیز در گذشته‌های شهر ابهر شخصیتی معروف بوده است برای همین سایر افرادهای مشهور شهر را هم در کنار وی دفن می‌کردند، هرچند همان‌طوری که گفته شده اطلاعات زیادی از تعداد و اسامی افراد مدفون در این بنا وجود ندارد.
