سرمه دوزی
معنای لغوی سرمه در لغت نامه دهخدا و فرهنگ معین به این صورت بیان شده است: سرمه دوزی به دوختهایی اطلاق میشود که با استفاده از انواع سرمه ها انجام می پذیرد و البته نخ سرمه نخی است که با استفاده از طلا یا نقره یا مطلا یا آلیاژها بصورت لوله ای صاف محکم با انعطافی یا بصورت چهار گوش مربعی یا مستطیلی تابیده می شود.
این نوع نخ حالت ارتجاعی داشته و بهر شکل ممکن حالت می گیرد.سرمه دریک نگاه با ملیله اشتباه میشود ولی ملیله اکثرا دارای انعطاف نیست بلکه بصورت لوله ای در اندازه های مختلف ساخته میشود. سرمه هایی که در قدیم مورد استفاده قرار میگرفت بیشتر از طلا یا نقره و یا ۵۰درصد طلا یا نقره بوده است که پس از دوره صفویه الیاژهای براق جای طلا و نقره را گرفت.
از تاریخچه این نوع دوخت در دوران کهن نوشته ای در دست نیست ولی آنچه مسلم است توجه ایرانیان به ارایش یقه لباسهای لشگری و درباری و تزئین درفشها انها را وادار به تولید این نوع نخها تزئینی مینمود.همچنانکه کشفیات لولان در منتهی الیه شرقی ایران موید این امر میباشد شک و تردید نیست که سرمه با عنایت به نزدیکی خاص از لحاظ نوعیت و فرم تاریخ همزمانی نیز با ملیله دارد، یعنی درست زمان رواج این نوع نخ را میتوان دوره اشکانیان دانست.در این دوره فراورده های دوخت تزئینی یکی از اقلام صادراتی ایران را تشکیل می داد و یکی از هنرهایی که اسکندر مقدونی را به حیرت واداشته بود وجود پارچه های زربفت ودوختهای تزئینی ایرانی بود که سرمه دوزی نیز یکی از دوختها بوده است.
در دوره ساسانی نیز این هنر ادامه داشت تا اینکه در دوره صدر اسلام با عنایت به تعهدات هنر مندان ایرانی برای تولید پرده خانه خدا سرمه دوزی به ننتها درجه شکوفایی رسید در این دوره سورههای کوتاه و یا آیاتی از قران مجید به شیوه خطوط سته محقق.ریحان ثلث نسخ رقاع و توقیع طراحی و سرمه دوزی میکردند ولو روی نوشته یا قبلا نخ ضخیمی مثل قیطان میدوختند بعد روی آن را با سرمه دوزی به صورت ساقه دوزی میپوشاندند تاجلای خاصی به آن می بخشید یا در پرده نفیس خانه خدا که یادگار دوران تیموری است و اکنون در موزه ایران باستان نگهداری میشود.انواع دوختها از جمله ابریشم دوزی گلابتون دوزی ده یک دوزی کمند دوزی شرفه دوزی سرمه دوزی در ان دیده میشود در تمام دوره های اسلامی این دوخت از مجد و شکوه بالایی بر خوردار بوده است.دوره اوج این هنر در عصر صفوی بوده است.اثار باقیمانده از این دوره خود گواه بر این مدعا است.پرده نفیسی که در موزه هنرهای تزئینی ایران نگهداری میشود و مربوط به این دوره میباشد گویای اوج تحول این رودوزی می باشد. در روی این پرده که با نقش محرابی حیوانی طراحی و نقش پردازی گردیده شده انواع دوختهایی از قبیل:گلابتون دوزی ده یک دوزی پیله دوزی سرمه دوزی و ملیله دوزی دیده میشود.در دوره های بعدی یعنی افشار زند قاجار و معاصر این دوخت به سیر تحول خود ادامه داده و در این دوره ها نخهای سرمه از لحاظ کیفی و کمی اصالت خود را از دست داده اند ولی تعداد اثار باقیمانده از این دوران حکایت از ادامه رواج این دوخت سرمه دارد.
این دوخت در اکثر موارد با دوختهای دیگر همراه میباشد مثل دوختهایی از قبیل:پیله دوزی ملیله دوزی گلابتون دوزی شرفه دوزی شمسه دوزی ده یک دوزی صدف دوزی سنگ دوزی مرصع دوزی منجوق دوزی پولک دوزی زغره دوزی مروارید دوزی و غیره
نقوش متعددی که در سرمه دوزی به کار گرفته می شود عبارتند از:انواع گلهای گلدانی و صحرایی و حاشیه ای و جناغی محرابی محرماتی راست و کج انواع بته جقه ای ها سروی سروچه گل بادامی انواع خطوط و کلمات بخصوص خطوط طغرائی معمایئ مثنی دیوانی گلزار اسلیمی و ختایی نقوش حیوانی و انسانی انواع پرنده گان بخصوص طاووس جغد خوشه های انگوری انواع میوه ها ستاره ها ترنجی و سر ترنجی و نیم ترنجی و کتیبه ای و غیره.
از سرمه دوزی برای تزئین:انواع تابلوهای تزئینی تزیئنات دور یقه پبش سینه سمبوسه کمر بند و کیسه های پول قلمدان شانه مسواک قیچی مهر سرمه دان رویه سینه حنابندان عروس سفره های قند بقچه سوزنی سجاده پرده های نفیس جهازیه عروس رویه جعبه های نفیس رو میزی رو کوسن و غیره استفاده می نمایند.
از مراکز این دوخت می توان به شهر های:اصفهان تهران بندر عباس کاشان یزد استان هرمزگان و قسمتی از استان کردستان و قزوین اشاره نمود.
این دوخت معمولا بر روی:مخمل ماهوت ابریشم تافته اطلس ساتن و پارچه های ابریشمی انجام میگیرد.
