شغل چاروق‌دوزی

چاروقدوزی یکی دیگر از هنرهای دستی است که دستهای ظریف هنرمندان زنجانی در تولید آن مهارت ویژهای دارند. اصولا صنعت کفاشی از قرن یازدهم هجری درشهر رونق فراوانی داشته است. تمرکز کفاشان در دو بازار بالا و پایین و اختصاص یافتن راستههای گوناگون به این فن حکایت ازرونق آن را در ادوار گذشته دارد. هم چنین وجود محله بزرگ دباغها در شهر، این فکر را قوت بخشیده است. به علت ورود کفشهای کارخانهای و علل دیگر کفاشی بومی از رونق افتاده و اساتید آن به چاروق دوزی روی آوردهاند. به هر تقدیر هم اکنون چارقهای زیبا از شهرت خاص و عام برخوردار است. این چاروقها مشخصا زنانه بوده و استفاده از ان جنبه تشریفاتی و تفننی دارد، چاروقها از دو قسمت کف و رو تشکیل شده است کف آن از چرم ظریف و رویه آن از نخهای نازک رنگی و گاهی از ابریشم و در طرحها و گونههای فراوان ساخته و بافته میشود، چنان که مصنوعات آن باب طبع ایرانی و خارجی است و مناسبترین سوغات شهر محسوب میشود.(ثبوتی،۱۳۶۷: ۳۸)

چاروق عبارت از پاپوش و پای افزار است که از قدیم الایام مورد استفاده بوده و به اشکال مختلف و تهیه و ساخته میشده و قسمت اعظم ساختمان آن درقدیم از چرم بوده است. در فرهنگ معین تحت عنوان چاروق چنین نوشته شده است«چارق ترکی = چارغ = چاروق کفش چرمی که بندها بساق پا پیچیده میشود. پا تا به، پالیک.» در زیر این شرح چاپ شده است.

در اصطلاح محلی به لهجه ترکی چاروق را ( چارخ) تلفظ میکنند. چاروقی که مورد نظر ماست و هم اکنون در زنجان به صورت یک صنعت دستی ظریف ساخته و عرضه میشود با چاروقی که در ادبیات ما از آن نام بردهاند (چارقت دوزم کنم شانه سرت «مولوی») یا در قدیم مورد استفاده بود، بکلی مغایر و کاربرد آن نیز متفاوت است. چارق در گذشته نوعی کفش و پاپوش بوده که از چرم ساخته میشده و در روستاها بیشتر چوپانان از آن استفاده میکرده اند و اغلب بدون پاشنه بود، با تسمههائی که به ساق پا میپیچیدهاند. درسالهای اخیر نیز در زنجان نوعی از چاروق ساخته میشد که رویه آن از چرم قرمز رنگی بود که دباغهای زنجان با دست عمل میآوردند و کارخانهای نبود. این نوع چاروق بدوت تسمه و بند بوده است با نوک عقابی برگشته و در آن هنگام که بازار کفاشان زنجان رونقی داشت و کفش ماشینی در کار کفش دوزی و کفاشی وقفه ایجاد نکرد. یعنی تا ۲۰ سال پیش، ازاین نوع چاروق ساخه میشد ولی امروز بطور کلی مترک شده و دیگر کسی از آن نوع چاروق درست نمیکند.

چاروق ظریف که مورد نظر و موضوع بحث ماست فرم و شکل خاصی دارد با مواد اولیه ویژهای که صرفا برای راه رفتن روی قالی و اطاقهای مفروش ساخته میشود که سابقاً پشت بسته و بدون پاشنه بود ولی چند سالی است که به صورت نعلین و پاشنهدار ساخته میشود و فقط کف آن از چرم و رویه آن به رنگهای مختلف از نخهای ابریشمی و سیم گلابتون بافته و تزئین میشود.

چاروق‌دوزی از خیلی قدیم متداول بود و کشاورزان خودشان آن را از چرم خام درست میکردند ولی بعدها چرم پخته به کار گرفته شد، ولی بصورت امروزی شاید کمتر از صد سال است که تولید میشود قبل از همه استاد کاری بود بنام جعفر که در این زمینه کار میکرد.

قبلاً چاروقها را بصورت پشت بسته و بدون پاشنه درست میکردند و امروزه بصورت دمپائی و پاشنه بلند تهیه میکنند مگر اینکه کسی سفارش داده، بخواهد بصورت سابق برایش بدوزند.

چاروق هنوز هم میان اهالی زنجان طرفدار دارد و چاروق‌دوزی برای برخی از مردم یک شغل محسوب میشود. «مرد علی حیدری» متولد ۱۳۳۵ یکی از قدیمیترین چاروقدوزان زنجان است که مدت ۴۰ سال است برای مردم زنجان پاپوش می دوزد.

معرفی شغل چاروقدوزی در زنجان:

آقای مهدی محمدی یکی از چاروقدوزان زنجان میباشد. ایشان متولد سال ۱۳۵۷ از زنجان میباشند و ۳۰ سال است که مشغول این شغل هستند ایشان معتقدند که چون چاروق یک هنر سنتی است از گذشته تا کنون تغییری نکرده است. بنا به گفته وی: «چاروقدوز اصلی در زنجان ۳ نفر هستند ولی حدود ۵۰ نفر هم کارآموز هست تمام مواد اولیه اعم از چرم و نخ و… در خود زنجان تولید میشود. تعداد مشتریهای این هنر در گذشته بیشتر بوده ولی امروزه با ورود کالاهای خارجی مورد بیمهری قرار گرفته است. مواد اولیه لازم برای تهیه و ساختن چاروق دو دسته است اول موادی که در ساختمان کف و تخت و پاشنه چاروق به کار می‌رود، دوم موادی که در ساختمان رویه مورد مصرف دارد[۱].»

اول : مواد مصرف در کف و پاشنه

۱) چرم – چرمی که برای ساختن چاروق به کار میرود، توسط دباغیهای خود زنجان تهیه میشود- چرم کارخانهای به درد این کار نمیخورد- این چرم صرفاً از پوست گاو تهیه میشود و اغلب به رنگ قرمز آماده و عرضه میگردد. در ساختمان چاروقهای سابق تمام کف و و رویه از چرم بود ولی امروزه فقط کف و پاشنه را چرم تشکیل میدهد و رویه از نخهای الوان ابرایشمی است به شرحی که ذکر خواهند شد.

۲) مقوا: مقوای مورد مصرف همان مقوای معمولی است که برای ساختن جعبههای کفش و شیرینی و غیره به کار می‌رود و آنرا بکار میبرند و آن را برای صاف بودن داخل چاروق و کف آن بکار میبرند که روی آن با پارچه مخملی پوشیده میشود.

۳) فنر آهنی بین پاشنه و پنجه چاروق به کار میرود برای جلوگیری از خم شدن و تا خوردن کف و تخت چاروق (بین مقواو چرم).

۴) چوب: برای تهیه پاشنه از چوب استفاده میشود بدین ترتریب که چوب را به صورت پاشنه به ارتفاع ۳ تا ۴ سانتیمتر و بابعاد مختلف بسته به اندازه و شماره چاروق، که قبلاً توسط نجارها ساخته شده است، خریداری و درساختمان چاروق به کار می‌برند.

۵) پارچه مخمل: باری آستر چاروق و پوشش رویه پاشنه چوبی.

۶) میخ: باری اتصال کف چاروق به پاشنه و محکم کردن آستری بر روی پاشنه و اتصال چرم زیر پاشنه چوبی از میخ های چهار گوش زیر (میخ سایه) استفاده میشود.

دوم : مواد مورد مصرف در رویه چاروق:

۱) زیگزال زری دار: نوار باریکی است بصورت زیگزال که در تبریز بافته و تهیه میشود و به دو رنگ زرد ( طلائی) و سفید ( نقره‌ای) در چاروق‌دوزی استفاده می‌شود. در اطراف رویه چاروق دو یا سه ردیف از این نوار با نخ به قسمت چرمی دوخته میشود و داخل پاشنه نیز به وسیله زیگزال زینت داده میشود.

۲)سیم گلابتون: جنس همان سیم گلابتونی که در کارهای زری دوزی یا گلدوزی به منظور تهیه سجاده و جانمازی و رومیزی و غیره مصرف می‌شود در رویه چاروق استفاده میشود. سیم گلابتون از پاکستان وارد میشود و چاروق‌دوزها از تهران خریداری می‌کنند با زخامتهای متفاوت و رنگهای سفید (نقرهای) و زرد (طلائی) سیم گلابتون اکثراً به صورت مخلوط و تابیده شده با نخ ابریشم باری بافتن رویه چاروق به کار می‌رود.

۳) نخ ابریشم: نخ ابریشم به رنگهای مختلف سفید، زرد، قرمز، مشکی، آبی، و سبز به کار گرفته میشود که برای یافتن رویه چاروق که به تنهائی و یا مخلوط و تایید شده با سیم گلابتون مصرف میشود.

۴) نخ دوخت: نخ قرقره معمولی که د ویا سه لایه بهم تابیده شده و برای دوختن زیگزال به قسمت چرمی رویه به کار می‌رود.

۵) نخ تابیده به قطر یک میلیمتر برای دوختن و جمع کردن ازاطراف چرم کف چاروق به شرحی که خواهد آمد.

طرز تهیه و دوخت چاروق:

برای ساختن چاروق مراحل مختلفی وجود دارد به ترتیب زیر:

۱) قبلاً یک ورق چرم بزرگ را به اندازهای مختلف که مورد نظر است است و بریده و آنها را در ظرفی پر از آب خیس میکنند تا برای دوختن و قالب کشیدن نرم تر و آسانتر باشد.

۲) سپس هر یک از چرمهای خیس شده را از طول تا کرده و تقریبا از وسط کناره بوسیله درفش سوراخ میکنند تا هنگام دوختن اطراف چاروق قرینه و یک اندازه باشد.

۳) پس از این مرحله از یک سوراخ کناره با نخهای تابیده (ارش) شروع به کوک زدن میکنند تا سوراخ قرینه برسند به طوریکه اولاً نخ از وسط ضخامت چرم عبور کند. به عبارت دیگر پس از دوخته شدن از کف چاروق، نمایان نبوده و دیده نمیشود. ثانیاً نخ را کمی میکشند تا اطراف چرم مثل سر یک کیسه یا لیفه قدری جمع شود و سپس برای صرفه جویی در مصرف چرم تکه کوچکی از چرم بشکل مربع به قسمت پاشنه دوخته میشود.

۴) پس از اینکه چرم با ین صورت درآمد آنرا به قالب چوبی میکشند و بعداً اطراف چرم یعنی قسمتهای کوک‌شده را با گاز چرم کش گرفته و محکم میکشند و با میخ بر روی اقلب چوبی محکم میکنند، چرم در این مرحله هنوز خیس است ولی وقتی به قالب کشیده شد و میماند تا خشک شود و شکل اصلی را به خود بگیرد.

۵) پس از خشک شدن چرم فنر- گذاری پاشنه شروع شده و از قالب خارج میشود.

۶) پس از خارج شدن از قالب مقوای کف چاروق چسبانده میشود و زیگزال اطراف چاروق (یک یا دو ردیف) دوخته شده و سپس مخمل داخل چاروق به صورت آستر چسبانیده میشود.

۷) پس از این مرحله پاشنه نیز به وسیله میخ به قسمت چرمی محکم شده ولی قبلاً بدنه پاشنه چوبی با پارچه مخملی پوشیده میشود (به وسیله چسب میچسبانند)

۸) پس از کشیده شدن آستر مجددا چاروق نیمه تمام به قالب چوبی کشیده میشود و برای یافتن رویه آماده میگردد.

۹) برای یافتن رویه قبلاً رشته نخی از نوک چاروق به قسمت کف قالبی چوبی بنام نخ شیرازه کشیده میشود که دو لایه است و در قسمت B سرنخهای شیرازه با میخ بر کعب قالب چوبی نشسته و محکم میشود.

۱۰)رویه چاروق را رشته نخهای بافته شده بصورت خطوط موازی و عمود بر شیرازه به فواصل ۵/۱ تا ۲ میلیمتر تشکیل می‌دهد ولی در بافتن رویه از یک رنگ نخ استفاده نمیشود بلکه این رشته نخهای موازی که در چاروقهای نمره بزرگ به ۲۸ تا ۳۰ ردیف موازی می‌رسد حداقل از چهار رنگ تشکیل میشود که به صورت چهار یا پنج ردیف متوالی ازیک رنگ را شامل میشود و هر یک از این رشتهها با قلاب یا به صورت زنجیرهای بافته میشود و یا از نخ تابیده شده با سیم گلابتون نخ کشی میشود بدین ترتریب که یک سر نخ یا زنجیره به یک لبه چرم محکم شده و در وسط به نخ شیرازه محکم میگردد و با همان طول به لبه قرینه چرم متصل میرود.

۱۱) پس از تمام شدن رویه، اطراف نخ شیرازه به صورت قرینه سه ردیف قلاب دوزی میشود و به ترتیبی که جمعاً عرض قسمت بافته شده به حدود یک سانتیمتر میرسد و نخ شیرازه پوشیده شده و دیده نمیشود. ردیف اول و دوم بوسیله نخ ابریشم و ردیف سوم یا کنارهای شیرازه به وسیله سیم گلابتون بافته شده و سر این سه ردیف نخ از دو طرف به خود چرم محکم میشود.

۱۲) پس از پایان کار رویه و شیرازه، دهنه چاروق بنام پرده بند بافته میشود که آنهم عبارت از چهار ردیف نخ موازی است از جنس نخ تابیده (ارش) که در وسط به شیرازه محکم میشود و سپس روی این چهار ردیف توسط نخهای ابریشمی به رنگهای مختلف بافته میشود بنحوی که عرض پرده بند نیز به یک سانتیمتر میرسد.

۱۳) ردیف آخری زیگزال به محل اتصال مخمل توئی و کناره چرم دوخته میشود.

۱۴) آخرین مرحله ساختن گلهای رویه چاروق است. هر لنگه چاروق داری دو گل منگوله شکل است که باصطلاح محلی قوتاژلا[۲] نامیده میشود یک گل در نوک پنجه و گل دبگر در محل تلاقی شیرازه و پرده بند تعبیه میشود و طرز ساخت آنها متفاوت است بدین معنی که گل نوک پنجه بطور جداگانه از طریق جمع کردن چند رشته نخ ابریشم که مثل جاروی کوچکی بسته می‌شود ساخته میشود و با قیچی یکدست شده و سپس با شانه چوبی شانه میشود تا پرزها از هم باز شده و به صورت منگوله درآید ولی گل روی پرده بند از جمع شدن سرنخهای پرده بند و شیرازه فراهم میاید و سپس از طریق شانه زدن به صورت گل در میآید بدین ترتیب گل نوک پنجه بعد از بافته‌شدن رویه نوک پنجه دوخته میشود و یک رنگ است ولی گل رویه پرده بند که دو رنگ است در جای خود محکم بوده و بعداً تعبیه میشود.(مکملی،۱۳۵۷: ۵۴)

ابزار کار:

ابزار کار و وسایل مورد استفاده برای تهیه چاروق بشرح زیر است:

1. گزن قطعه فلزیست مثل تیغه کارد به طول ۱۷ تا ۲۰ سانتیمتر و به ضخامت ۱/۵ میلیمتر و پهنای ۳ سانتیمتر که یک سر آن با پیچیدن پارچه به صورت درآمده و سر دیگر آن با زاویهای در حدود ۶۰ درجه به صورت تیغه تیزی درآمده که برای بریدن چرم به کار می‌رود.
2. چرمکی وسیله فلزی و برای کوبیدن چرم است و حدود ۱۶ سانتیمتر طول داشته، قطرش در زول آن متفاوت است.

۳) چکش برای میخکوبی و جا کردن قالب در چاروق با شکل مخصوصی نظیر چکش کفاشان

۴) قلاب، میلهای است فلزی دارای دسته چوبی است و نوک میله به صورت قلاب درآمده که برای یافتن رویه چاروق به کار می‌رود.

۵) درفش، میلهای فلزی است دارای دسته چوبی که نوک میله به پهنای ۲ میلیمتر به صورت تیغه درآمده و برای سوراخ کردن چرم به منظور دوختن و تعیین مسیر سوزن و نخ دوخت به کار می‌رود.

۶) گازانبر (میخ کش) نظیر گازانبر نجاری با اندازه کوچکتر از آن.

۷) گاز چرم‌کش که دارای ساختمان ویژهای است که گوشهها و لبههای چرم را با آن محکم کشیده و روی قالب چوبی سوار و با میخ محکم میکنند.

۸) شانه چوبی برای شانه کردن گلهای روی چاروق.

۹) قیچی معمولی برای بریدن آستری و نخ و مقوا و غیره.۱۰)  سنگ چاقو تیز کنی باصطلاح محلی بلر برای تیز کردن گزن یا نوک درفش.

1. ۱۰)  سنگ چاقو تیز کنی باصطلاح محلی بلر برای تیز کردن گزن یا نوک درفش.

۱۱) قالب چوبی به اندازههای مختلف.