قفل سازی

قفلسازی یکی از صنایع دستی پر کاربرد و بسیار مهم در کشور به حساب میآمد و قفل در زمانهای گذشته به صورت اشکال حیوانی و انسانی ساخته میشد و به این ترتیب، قفل سازان ایرانی تا حدودی توانستند خلاء هنر مجسمهسازی ایران را با ساختن این نوع قفلها پر کنند به همین دلیل میتوان این صنعت را هنری دانست که رابط بین سایر هنرها نیز شده بود. قفلها در گذشته تنها کاربرد ایمنی نداشتند و کاربرد آئینی و دینی هم داشتند. به طوری که بسیاری از مردم و قفلسازان، برای امامزادهها و اماکن متبرکه قفل نذر میکردند. هنر قفلسازی ایران هنر بسیار پیشرفتهای به شمار میرفت تا جایی که قفل «چالشتر» که بر خانه کعبه قرار دارد، ساخت صنعتگران قدیمی ایرانی است. این هنر صنعتی که زمانی مشتریان فراوانی داشت از ۵۰ سال پیش با آمدن قفلهای صنعتی رو به افول گذاشته و در حال از بین رفتن است. قفلهای ایرانی به لحاظ فنی شامل دو نوع است:

الف: قفلهای ثابت در، شامل: کلون دان، کلون و قفل پخش شو.

ب: قفلهای فلزی، شامل: قفل فنری با کلید پیچی، قفل فنری با کلید فشاری، قفل لوله با کلید پیچی و قفل رمز (بی کلید).

قفل‌سازی در زنجان:

آقای هوشنگ چلنگری متولد سال ۱۳۳۳ میباشند. که از سن ۷ سالگی وارد این شغل شده و حدود ۴۵ سال است که در این حیطه فعالیت میکند. وی معتقد است: «در زمان قدیم که ساخت قفلها به صورت دستی بود افراد یک قفل آن هم برای در ورودی تهیه میکردند که از فلزات معمولی تهیه میشده و در کوره به آن شکل میدادند و به صورت اشکال مختلف درمیآوردند اما از وقتی قفلهای صنعتی ایجاد شدند برای هر چیزی قفل جداگانهای زده میشود و افراد دیگر به یکدیگر اعتماد سابق را ندارند.»

در کتاب «قفل‌های ایران»، نوشته پرویز تناولی، قفل‌ها به دو دسته تصویری و هندسی تقسیم شدهاند. قفل‌سازی از دوره ساسانی در ایران رواج داشته است، هر چند قفل‌هایی که ملهم از اشکال حیوانی هستند، مربوط به قرون چهارم تا نهم هجری میباشند. ما جنبه آیینی قفل‌ها را در دوره ساسانی نمی‌بینیم. این جنبه‌ها بعد از اسلا‌م و خصوصا در دوره صفویه به اوج می‌رسد ظهور قفل‌های فولا‌دی در دوره صفویه تحولی عظیم را در صنعت قفل‌سازی به‌وجود آورد. این هنر در دوران صفویه و توسط استاد «صنیع الصنایع» به جهانیان معرفی شد و به شهرهای مختلف گسترش یافت(تناولی، ۱۳۸۶).

برای قفلسازی از انواع ابزار و وسایل فلزکاری استفاده میشود. مواد اولیه مورد استفاده در ساخت قفلها فولاد، آهن و آلیاژهای آن میباشد. برای ساخت قفل ابتدا ورق و مفتول آهنی یا فولادی را در ضخامتهای مختلف آماده میکنند. سپس متناسب با طرح محفظه و اجزای داخلی قفل مواد اولیه را برش میزنند و قوطی یا محفظه قفل را پس از خم کاری ورقه برش خورده، لحیم و درزگیری کرده و قطعات داخلی قفل را سوهان کاری میکنند و متناسب با نوع قفل بدنه اصلی را سوراخکاری و قطعات مختلف شامل دسته فنر و تیغه را به هم پرچ میکنند. و آن را اسید کاری کرده و پرداخت نهایی روی آن انجام میشود.

این هنر صنعتی که زمانی مشتریان فراوانی داشت از ۵۰ سال پیش با آمدن قفلهای صنعتی رو به افول گذاشته و در حال از بین رفتن است.

تاریخچه ساخت اولین قفل جهان:

از ایام قدیم تا قرن ۱۸ میلادی، قدیمیترین شکل قفل، قفلی است که در ویرانه‌های خرساباد نزدیکی نینوا، پیدا شده است و حدود ۴ هزار سال قدمت دارد. این قفل چوبی است و چند میله چوبی قابل حرکت دارد که در سوراخ‌هائی مناسب روی کلون می‌افتند و کلون را در وضعیت بسته نگه می‌دارند. کلید آن هم چوبی است و میله‌هائی دارد و می‌توان آن را در شیاری در کلون داخل کرد. میله‌های کلید، میله‌های قابل حرکت قفل را به ارتفاع مناسب بالا می‌برند و بیرون کشیدن کلون ممکن می‌شد. مصریان قدیم، این نوع قفل را می‌شناختند و نمونه‌هائی از آن در ژاپن و نروژ نیز به‌دست آمده است. در حفره‌های تپه چغازنبیل در استان ایلام‌، کلون و میله‌هائی سنگی پیدا شده که قدمت آن به قرن سیزدهم میلادی می‌رسد. رومیان، قفل‌ها و کلیدهای فلزی را اختراع کردند و برای اولین بار از ضامن‌ها برای ایمنی قفل استفاده کردند.

قفلهای ضامن دار صدها سال، تنها وسیله اطمینان بخش برای مردمان به شمار میرفت. در واقع ضامنها همان برآمدگیهای اطراف سوراخ کلید در قفل هستند، به طوری که اگر کلیدی، شیارهایی متناظر با ضامنها نداشته باشد، گردانیدن و حرکت آن در قفل ممکن نیست. طی قرنهای متمادی، قفلسازها ابتکارهای فراوانی در طرح ضامنها ارائه کردند و در نتیجه، کلیدهای پرپیچ و خمی پیدا شد.

رومیان، کلیدهای کوچکی هم میساختند و آنها را به عنوان انگشتر به دست میکردند، همچنین علاوه بر قفلهای ثابت ، قفل قابل انتقال را هم وارد کار کردند. قفلسازان قرون وسطی، بخصوص در کشور آلمان، در ساختن قفلهای ظریف تبحر خاصی داشتند. کلیدها و قسمتهای متحرک قفل را بسیار پرکار و ضامنها را بسیار در هم پیچیده میساختند و ظاهر قفلها را به طور بسیار زیبایی تزیین میکردند. با این همه، توجه و نیاز فراوانی که در آن روزگاران پرآشوب به قفلهای مطمئن بود، در ساز و کار قفلها چندان پیشرفتی حاصل نشد درهم پیچیدگی ضامنها و پنهان کردن سوراخ کلید، تنها وسیله ایمنی به شمار میرفت