معرفی آرامگاه شیخ براق یا چلبی اوغلی

بنای معروف بقعه چلبی اوغلی در ۵۰۰ متری جنوب غربی گنبد بزرگ سلطانیه، بر سر راه سلطانیه – خدابنده قرار گرفته است، باستان شناسان و محققان این مجموعه را به سلطان چلپی منسوب کرده و تاریخ احداث بنا از جاذبه های سلطانیه را سال ۷۲۸ هجری قمری بیان کرده‌اند.

در گویش محلی کچه بورک(کلاه نمدی) گفته می‌شود باستان شناسان و محققان این مجموعه را منسوب به سلطان چلپی، از نوادگان مولانا می‌دانند که به دعوت اولجایتو از قونیه به سلطانیه نقل مکان کرد.

کتیبه‌های بر جای مانده بنا سبک معماری و شیوه‌های تزئینی بکار رفته نشان می‌دهد که این بنای تاریخی متعلق به عارف بنام این زمان شیخ براق بابا از بزرگان مسلک مولویه و از خاصان دربار سلطان محمد خدابنده در دوره ایلخانی است و تاریخ احداث آن را سال ۷۲۸ هجری قمری می‌دانند.

بناهای این مجموعه شامل خانقاه و ساختمان مقبره‌ی چلبی اوغلو است.بنای خانقاه، از قطعات سنگ‌های نتراشیده ساخته شده که قسمت عمده آن ویران شده است. این خانقاه در نقشه اصلی، شامل ورودی، تالارها، اطاق‌های جانبی و صحن مرکزی روبازی بوده که اطراف آن را رواق‌ها و اطاق‌های کوچکی فرا گرفته و از آن مریدان و شاگردان خانقاه بوده است.

مقبره شیخ براق یا چلبی اوغلو با نقشه هشت گوش، در بخش جنوبی خانقاه و احتمالا درون فضای محصوری قرار داشته است هر چند به نظر می‌رسد این دو بنا در یک زمان ساخته نشده، اما فاصله زمانی هم نداشته‌اند و ارتفاع این بنا ۱۷ متر است.

عده‌ای از محققان و باستانشناسان بنای خانقاه را مقدم بر مقبره سلطان چلپی می‌دانند و بعضی از آنان تاریخ احداث مقبره را مقدم بر خانقاه اعلام کرده‌اند.

ونالد ویلبر معتقد است «احتمال اینکه مقبره قبل از خانقاه ساخته شده و این محل از نظر تبرک برای بنای خانقاه در نظر گرفته شده باشد تاریخ مقبره را به احتمال می‌توان در حدود سال ۱۳۳۰ میلادی(۷۲۰ هجری قمری) دانست.

این مجموعه از دوبخش خانقاه و مقبره تشکیل شده است.خانقاه شامل صحن مرکزی بوده و در اضلاع غربی و شرقی آن حجرات قرار گرفته‌اند، پلان معماری این مجموعه با الهام از عقاید و مراتب صوفیه طراحی و هر یک از فضاها با عملکردی خاص طراحی شده‌اند.

سبک قبر سلطان چلبی در این آرامگاه اهمیتی بسزا دارد از این نظر که این قبر حلقه ذکر صوفیه را تداعی می‌کند.بدین معنی که داخل مقبره به فضاهایی تقسیم شده که جسد سلطان در وسط دفن شده و اجساد مریدان با توجه به درجه و مراتب آنها در گرداگرد آن قرار داده شده‌اند.

بخش نخست در قسمت ورودی به فقرا اختصاص داشته است.حجره‌های انفرادی صحن مرکزی درهای کوتاه دارد و محل ریاضت مریدان با توجه به مراتب آن‌ها بوده است. (خانقاه) محل سماع جمعی بوده که پیر در وسط و مریدان در دور او حلقه می‌زدند. بخش‌های جنوبی بنا احتمالا به ‌عنوان کلاس‌های آموزشی و فضای واقع در دو طرف ایوان جنوبی محل ذکر زمستانی بوده است.

این بنا در دو طبقه احداث شده است و کتیبه‌ای بر جرز جنوبی ایوان جنوبی حک شده است. این کتیبه در سه قطعه که یکی در بالا و دو قطعه در طرفین ایوان نوشته شده و از اسناد بسیار معتبر در شناسایی شهر سلطانیه است و قسمتی از این کتیبه از میان رفته ولی آثار باقی مانده و قابل، بررسی نشانگر این است که این بنا در حد فاصل سال‌های ۶۵۷ و ۶۸۳ احداث شده ووقف خانقاه شمسیه شده است و به استناد عین متن کتیبه، سال ۷۳۳ تاریخ احداث بنا نبوده بلکه سال نوشتن کتیبه است.

این اثر به شماره ۱۶۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

مطالعه کتیبه:

یکی از مدارک بسیار ارزنده ای که در حل مسئله تاریخ گذاری واقعی بنای خانقاه از اهمیت بسزایی برخوردار است، مطالعه کتیبه حک شده جرز جنوبی ایوان جنوبی است.این کتیبه در سه قطعه که یکی در بالا و دو قطعه در طرفین ایوان نوشته شده، از اسناد بسیار معتبر در شناسایی شهر سلطانیه و نکات و دقایق آن است.قسمتی از این کتیبه ازمیان رفته، ولی آثار باقی مانده و قابل بررسی، به این پرسش پاسخ مناسب داده است.اینک متن کتیبه عیناً از نظر خوانندگان می گذرد.

(در ایام دولت پادشاه اسلام فرمانروای ربع جا… خالد ملکه … شیخ شیوخ آفاق، شیخ براق اعادالله علینا…صاحب معظم افتخار ایرانی بانی الخیرات خواجه شمس الدوله والدین محمد قزوینی… بیرون آورده است و وقف خانقاه شمیسه کرده که در قزوین انشا گرانید و … شرط کرده که … عموم خلایق … هیچکس را …)

در طرف چپ ایوان، کتیبه با متن زیر نوشته شده:

سخط باری تعالی و ملائکه و من بدله من بعد ما ممعهوا نال اسمه علی الذین ببدلوهو عند الله سمیع علیم وما جری الا علی الله ان الله لا یضیع اجر المحسنین … ثلاث و ثلاثین و سبعمائه الهلالیه کتب فی لیله عید…

بررسی کتیبه در این بنای تاریخی از حساسیت خاصی برخوردار است.

نخست اسم حقیقی دو تن، به نامهای شیخ براق در کتیبه اول و خواجه شمس الدوله والدین محمد در کتیبه میانی آمده است، در منابع و مآخذ موجود تا به حال شخصیت سیاسی و مذهبی شیخ براق که در کتیبه، اسم وی با جمله اعدالله علینا آمده، روشن نشده است. لیکن ذکر اسم خواجه شمس الدوله والدین والمحمد درکتیبه میانی از نظر تاریخ گذاری اهمیت بسزایی دارد.

متن کتیبه با جملاتی نظیر صاحب معظم، افتخار ایران بانی الخیرات خواجه شمس الدوله والدین محمد…. شروع گردیده و هر یک از این کلمات به مناسبتی ذکر شده و در معرفی شخصیت اسم موردنظر نقش اساسی دارند.

اولاد صاحب معظم وافتخار ایران لقب محمد بن محمد جوینی ملقب به شمس الدین از رجال دوره اباقاآن مغول است، وی پسر بهاء الدین محمد، صاحب دیوان است که در سال ۶۵۷ به حکومت بغداد منسوب شد و پس از جلوس سلطان احمد تکودار، حکومت خراسان و مازندران، آذربایجان و عراق عجم به وی واگذار گردید و پس از شکست سلطان احمد و به قدرت رسیدن ارغنون، خواجه شمس الدین محمد به اصفهان گریخته و پس از به قتل رسیدن احمد به طرف اردوی ارغنون حرکت نموده و از وی عذرخواهی کرد عاقبت در نزدیک اهر به سال ۶۸۳ ه.ق مقتول گردید.این شخصیت یکی از رجال بزرگ و پر افتخار ایران در عهد ایلخانان و از نظر فضایل زبانزد خاص و عام بوده است.

با ذکر آنچه گذشت، این بنا در حد فاصل سال های ۶۵۷ (سال به قدرت رسیدن وی) و ۶۸۳ (سال قتل وی) احداث گردیده و وقف خانقاه شمیسه شده است. به استناد عین متن کتیبه که قبلاً به نظر رسید، سال ۷۳۳ تاریخ احداث بنا نبوده بلکه سال نوشتن کتیبه است.