ملیله کاری
ملیلهکاری همواره به عنوان یکی از اصیلترین صنایع دستی استان زنجان مطرح میباشد. ملیله به مفهوم ظریف کاری نقره است که با استفاده از مفتولها و نوارهای ظریف نقره و به کارگیری طرحهای اسلیمی و منظم ساخته میشود، مصنوعات ساخته شده شامل: سرویس چایخوری، شکلات خوری، گلدان، شمعدان، قاب عکس و انواع زیورآلات ….، میباشد.
بر اساس کشفیات باستان‌شناسی، قدیمی‌ترین اشیایی که میتوان، ریشه ملیله ایران را در آن جستجو کرد، متعلق به دوره هخامنشیان میباشد. در دوران ساسانی نیز صنعت‌گران فلزکار و مخصوصا نقره‌کاران ظروف گران‌قیمت و سرشار از ذوق و سلیقه هنری خود را برای مصرف طبقات مرفه جامعه ساخته می‌شد و در راه خلق آثار بسیار ظریف و هنرمندانه تمامی استعداد خود را به کار می‌گرفتند. در برخی موارد نیز استفاده از سنگ‌های قیمتی، زیبایی این اشیا را دو چندان می‌نمود.
متاسفانه بسیاری از آثار مربوط به دوره تاریخی مذکور در زمان حمله اعراب (به دلیل گران‌بها بودن اشیا نقرهای و سبک بودن وزن آن) به غنیمت برده شده است. ولی آنچه که طی چند قرن اخیر در اثر کاوش‌های باستان‌شناسی و یا به طور تصادفی مناطقی نظیر شوش و همدان و گنجینه جیحون به دست آمده است، نشانگر وجود ملیلهکاری و نیز نشان از مهارت و استادی صنعت‌گران ملیله کار در ایران قبل از میلاد میباشد. پروفسور «آرتور اپهام پوپ» در کتاب شاهکارهای هنر ایران، ضمن اشاره به زرگری و نقره‌کاری در سالهای بعد از ظهور اسلام به آثاری از ملیله متعلق به قرن ۱۲ میلادی اشاره کرده است. لازم به ذکر است تعداد و آثار باقی‌مانده از آن زمان بسیار اندک است از آنجا که اشیا ملیله از طلا و نقره ساخته می‌شوند و میتوان به راحتی آنها را ذوب کرده و مجددا مورد استفاده قرار داد. به همین جهت نیز آن اشیا به مرور زمان از بین رفته و هم اینک نمونه‌های زیادی از ملیله کاری دوران گذشته باقی نمانده است.
در دوران سلجوقی اکثر سازندگان آثار نفیس فلزی، هنرمندان خراسانی ساکن در شرق و شمال شرقی ایران بودند که عده‌ای از آنان به علت جنگ‌های خونین و زد و خوردهای محلی، ترک وطن کرده، و در سایر شهرها از جمله زنجان، بروجرد، همدان، تبریز و به ویژه شهر موصل اقامت گزیدند.
با توجه به آنچه که اشاره شد، احتمال میرود هنرمندان خراسانی هنر فلزکاری از جمله ملیلهکاری را در سال پنجم هـ.ق در زنجان رواج دادند. از دوران قاجاریه نیز تعدادی سر قلیان، گیره استکان، سینی در اندازه‌های مختلف، گوشواره، سینه‌ریز و…، باقی مانده که بخشی از آنها در موزه‌های داخلی، خارجی و بخشی نیز به صورت مجموعه‌های خصوصی و یا نزد خانواده‌ها نگهداری میشود.
تاریخچه ملیله کاری زنجان:
درباره تاریخچه ملیله زنجان اطلاعات جامعی در دست نیست ولیکن از دو طریق میتوان به قدمت این هنر ارزنده پی برد. ۱) نوشتهها و سفرنامههای سیاحانی که به این منطقه سفر کرده و از هنر زیبای ملیلهکاری در این منطقه یاد کردهاند. ۲) آثار باقی مانده ملیله بسیاراندک بوده و اکثرا متعلق به دو سده اخیر میباشد. در کتب تاریخی که اشاراتی درباره زنجان دارند از میان صنایع شهر زنجان بیش از هر چیز از صنعت فلز کاری آن سخن گفتهاند از آنجا که ملیله کاری نیز یکی از شاخههای فلزکاری است میتوان مسیر حرکت آن را در بطن فلزکاری منطقه جستجو کرد. با توجه به رونق شهر زنجان در دوره هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان فلزکاری نیز که از صنایع پیشرفته هر یک از این تمدنهاست، در این منطقه وجود داشته است.
سابقه ملیلهکاری در زنجان از قرن دهم هجری، به بعد روشن و مشخص است «فردریک ریچارد»، مستشرق اروپایی، در سفر نامه خود مینویسد: «شهر زنجان که شهر کوچکی است نقره، و ملیلهکاری این شهر پر زرق و برق است».
ملیلهکاری تا قبل از دوره پهلوی، به عنوان هنر دستی بومی زنجان فقط در این شهر معمول بوده، منتهی در زمان حکومت رضاخان با مهاجرت تعدادی از هنرمندان این شهر به تهران و اصفهان در سایر نقاط کشور نیز رواج یافت. سرویسهای چایخوری و شربت خوری، جعبه جواهرات و دسته چاقو، عمدهترین محصولات تولیدی تا این دوران بودهاند. هنرمندان زنجانی در سالهای بعد، به تدریج بر انواع این دست ساختههای زیبا افزودند، شاید بتوان رونق این هنر صنعت را در زنجان، دوران سلجوقی دانست وهمچنین بر اساس آثارباقی مانده از دوره صفوی، این دوره را اوج شکوفایی این هنر دانست.
وضعیت فعلی هنر ملیله کاری در زنجان:
این هنر وام دار هنرمندانی میباشد که با ابزار بسیار ابتدائی به خلق آثاری ارزشمند مبادرت ورزیده و گاه بینایی خود را در این راه از دست دادهاند. از جمله هنرمندان ملیله کار زنجان: مرحوم کربلایی حسینعلی، مرحوم مشهدی رحمان، مرحوم موسی کاظمیان مقدم، مرحوم حاج صمد همامی، وهنرمندانی چون رحیم برجخانی، حاج ابوالفضل ثبوتی و حاج قربانعلی پرداختی و… .
آثار قدیمی ملیله در زنجان به کلی از بین رفته و یا جهت استفاده مجدد از نقره ذوب گردیده است. متاسفانه به دلیل عدم وجود موزه در زنجان آثار نقرهای– ملیلهکاری مورد حفظ و نگهداری قرار نگرفته است. امروزه در زنجان حدود ۳۰ کارگاه ملیلهکاری فعال موجود می باشد که استادان ملیله کار این کارگاهها همگی از شاگردان استاد«منصور کاظمیان مقدم» میباشند. این استاد گرانقدر از سال ۱۳۵۵ به منظور حفظ و بقای این هنر با همکاری سازمان صنایع دستی زنجان به آموزش ملیلهکاری در مرکز آموزش استان اقدام نمودند. در پایان قابل ذکر است، دو تن از شاگردان ایشان به نامهای استاد عبدالحمید محرر در سال۸۶ محسن یزدانشناس در سال ۸۷ موفق به اخذ مُهر اصالت در این رشته از یونسکو گردیدند.
مواد اولیه:
مواد اصلی : شامل طلا، نقره، مس
مواد فرعی : موم، زغال، موادپاک کننده
ابزار آلات ملیله کاری:
ابزار کار ملیلهکاری شبیه ابزار و ادوات زرگری است:
کوره: شامل کوره‌های زغالی یا کوره‌های گازی میباشد که جهت ذوب فلزات حرارت تولید میکنند و دمای آنها معمولا بالای ۱۳۰۰ درجه سانتی گراد میباشد.
بوته: ظرفی است استوانه‌ای شکل جهت ذوب نقره از آن استفاده میشود جنس آن از گرافیت و ظرفیت کوچکترین آن تقریبا ۵۰ گرم و بزرگترین آن یک کیلوگرم است.
حدیده: ابزاری است برای تهیه مفتولهای نقره با قطرهای مختلف به شکل استوانه که از دو لایه بیرونی و درونی تشکیل شده است
ریجه(ریژه): قالب فلزی میباشد که نقره بعد از ذوب داخل آن ریخته میشود. ریجه دو نوع است: ۱- مدادی که جهت تهیه شمش استفاده میشود. ۲- کتابی که برای ساخت نقره صفحه‌ای استفاده میشود.
دستگاه نورد: شمش ملیله‌ای را به مفتول تبدیل می‌کند.
دمبوری: که حاوی یک مخزن بنزین و یک دم هوا و همچنین یک مشعل میباشد و جهت آتشکاری جزئی به کار میرود.
انبر آتش کاری: دارای دسته‌ای بلند بوده و هنگام آتش و لحیم کاری استفاده میشود.
مته برقی: برای سوراخ کردن برخی قسمتهای زمینه کار از آن استفاده میشود.
تخته تاب: دو قطعه چوب برای تابیدن مفتول نقرهای به کار میرود.
قیچی: برای بریدن ورقه‌های آهنی و قطع مفتولهای نقرهای استفاده میشود.
فرچه یا برس سیمی: برای پاک کردن ناپاکی‌ها و چرک از روی ملیله استفاده میشود.
آینه سوهان: برای براق کردن و شفاف نمودن سطح کار نقره استفاده میشود.
جفت: برای شکل دادن مفتول ملیله به ریز نقشها به کار میرود.
قالب ریخته گری: برای ساختن اشیا از قبیل پایه و دسته استکان به کار میرود.
دندانه: برای تبدیل نوار نقرهای به نوار دندانه دار استفاده میشود.
نحوه ساخت ملیله:
هنر ملیلهکاری، محصول کار با طلا، نقره و مسی است که به صورت مفتولهای باریک درآمده است و با صرف وقت و دقت فوق العاده و مهارت و هنرمندی ملیله کار، بر منبلی شی یا محصول مورد نظر و با بهره‌گیری از نگاره‌های سنتی و طرحهای اسلیمی به هم پیوند و ارتباط یافته‌اند. عمدهترین ماده اولیه ملیلهکاری را نقره تشکیل می‌دهد که از طریق ذوب کردن سکه‌های نقره یا قراضه ظروف نقرهای تامین میشود. نقره مصرفی در ملیلهکاری دارای ۱۰۰ عیار است ولی برای ساختن دسته یا پایه ظروف به طور معمول از نقره با عیار ۶۰ تا ۸۴ استفاده میکنند.
ملیله‌سازان برای شروع کار ابتدا نقره مصرفی را با عیار مورد نظر انتخاب و به وسیله ظرفی بنام «بوته» در کوره قرار داده و ذوب میکنند. آنگاه نقره مذاب را در داخل ابزاری بنام «ریچهِ » که ۲۵ تا ۳۰ سانتی‌متر درازا دارد و دو شیار طولانی به قطر ۵ میلیمتر بر روی آن تعبیه شده می‌ریزند و به این طریق مفتولی به طول و قطر شیار روی «ریچه» به دست می‌آورند. در مرحله بعد، مفتول نقرهای را روی سندان گذاشته و به کمک چکش آن را به صورتی چهار پهلو درمی‌آورند. سپس آن را با چراغ کوره‌ای حرارت داده و در شرایطی که مفتول کاملاً گرم شده و قابلیت انعطاف پیدا کرده است از میان دستگاه نورد قابل تنظیمی عبور داده و به مفتول‌هایی به قطر دلخواه تبدیلش میکنند. این مفتولهای باریک در کوره حرارت داده شده و آماده حدیده کردن میشود.
عمل حدیده کردن موجب به دست آمدن مفتول‌هایی با ضخامت بسیار کم و قطر یکنواخت می‌گردد که مفتول حاصل ابتدا باید دولا تاب و پس از آن با کمک قسمت مسطح دستگاه نورد کوبیده شده و به صورت نواری به قطر تقریبی یک تا ۵/۱ میلیمتر درآید. این نوار که لبه‌ای مضرس دارد، نوار ملیله نامیده میشود و استادکاران ملیلهساز بعد از تهیه آن ابتدا صفحه‌ی فلزی مستطیل شکلی را که معمولاً از جنس مس و دارای ابعاد مختلف است انتخاب و یک سطح آن را کاملاً موم اندود میکنند.
سپس قالبی را که به شکل محصول مورد نظر بریده شده روی صفحه مسی قرار داده و نواری را که پهنایی بیش از نوار ملیله دارد از اطراف قالب می‌گذارنند تا شکل قالب را به خود گرفته و در موم فرو رود.
هنگامی که به این ترتیب طرح اولیه ملیله ساخته شد، استادکار میانه قالب را با نقش‌های ملیله که قبلاً بوسیله دست و با کمک انبری ظریف ساخته شده پر می‌کند و در پایان کار آنها را با مفتولهای بسیار ظریف فولادی به یکدیگر می‌بندد تا بر اثر حرکت و تکان خوردن جا عوض نکنند و تغییر شکل ندهند. نقوش رایج در ملیله سازی اکثرا ذهنی و ملهم از نگاره‌های قدیمی و سنتی ایران است.
این اسکلت بوسیله حرارت دادن صفحه مسی از موم جدا و بر روی سطحی هموار قرار داده میشود و مقداری گرده لحیم که عبارت از براکس و براده نقره است روی آن ریخته و شعله گاز را بر روی آن حرکت می‌دهند. بر اثر این کار، گرده لحیم ذوب شده و اتصال نقش‌های کوچک را با یکدیگر و همچنین دیواره نقش باعث می‌گردد.
پس از اتمام آتشکاری و اتصال کلیه قطعات به یکدیگر، سیم های فولادی را بریده و محصول را که تقریباً کار ساختش به پایان رسیده در طشتکی که حاوی محلول رقیق اسیدسولفوریک است قرار می‌دهند. یا در داخل ظرف محتوی زاغاب( حلول زاج سفید و آب) می‌جوشانند تا اضافات و لکه‌های روی نقره از بین برود. در پایان با برس سیمی ظریفی ملیله ساخته شده را پاک نموده و ناهمواری‌هایش را به وسیله سوهان‌های ظریف و نیز سمباده از بین برده و آن را پرداخت می‌نمایند.
نوع دیگری از ملیله، محصولاتی است که به وسیله خم کردن و لحیم دادن صفحات ملیله ساخته میشود و شیوه تولید چنان است که ابتدا از ملیله صفحاتی به اندازه‌های مورد نظر تهیه میکنند و سپس به کمک آنها محصولاتی نظیر گیره استکان و لیوان، قندان ،گلابپاش، قاب عکس، گل سفید، قاشق‌چای خوری و …. می‌سازند به وسیله نقرهای با عیار پایین تر دسته و پایه آن را ساخته و روی کار سوار میکنند.(بایگان،۱۳۹۰: ۶۳)
هنرمندان ملیله کار زنجانی[۱] :
استاد منصور کاظمیان مقدم:
استاد در سال ۱۳۲۷ در زنجان متولد شد، و تحت نظر پدرش مرحوم استاد موسی کاظمیان مقدم اصول ملیلهکاری را فرا گرفت و به دیگران نیز آموخت شاید بتوان وی را پدر ملیلهکاری معاصر زنجان دانست، چراکه در اثر تلاشهای ایشان این هنر در خطر منسوخ شدن جانی دوباره گرفت. در حال حاضر بیشتر اساتید بنام ملیله‌کار، شاگردان استاد، میباشند که در مرکز آموزش صنایع دستی زنجان تحت نظر ایشان تعلیم دیدهاند.
استاد صادق شیروانی:
در سال ۱۳۴۵ در شهر زنجان چشم به جهان گشود. از حدود سال ۱۳۶۰ تحت تعلیم و آموزشهای استاد کاظمیان مقدم اصول ملیلهکاری را فرا گرفت و باتلاش مستمر، به درجه استادی رسید، آثار این هنرمند ملیله کار بخاطر ظرافت بیش از حد و طرحهای ابتکاری داری شهرت خاصی است.
از آثار ایشان می توان به انواع سبد، آینه و شمعدان، سرویس های چایخوری، کاسه، بشقاب و…، اشاره نمود.
استاد کریم ابطحی:
در سال ۱۳۴۱ در زنجان متولد شد. از سال ۱۳۶۴نزد استاد منصور کاظمیان مقدم، با ملیلهکاری آشنا گردید و آموزشهای لازم را در محضر استاد در مرکز آموزش صنایع دستی زنجان، فراگرفت. وی در ساختن انواع سرویسهای چایخوری، آینه و شمعدان، قاب عکس،کاسه و بشقاب، انواع زیورآلات، سینی، ظروف میوه‌خوری، تاج عروس و…، تبحر خاص دارد.
استاد مرتضی جزء صادقی:
در سال ۱۳۳۸در زنجان متولد شد. از سال ۱۳۵۴نزد استاد منصور کاظمیان مقدم، با ملیله کاری آشنا گردید و آموزشهای لازم را در محضر استاد فراگرفت. ایشان در سال ۸۶ موفق به اخذ درجه ۲ هنری از وزارت ارشاد گردید. وی در ساختن انواع تنگ، سینی، انواع سرویسهای چایخوری، آینه و شمعدان، قاب عکس، کاسه و بشقاب، جعبه جواهرات و…، دستی توانا دارد.
استاد عبدالحمید محرر:
متولد سال ۱۳۴۵ در شهر زنجان است. از حدود سال ۱۳۷۰ وی نیز تحت تعلیم و آموزشهای، مرحوم استاد همامی، استاد هاشمیان و استاد رضایی، اصول ملیلهکاری را فرا گرفت و در سال ۱۳۸۶ برای اولین بار مهر اصالت ملیلهکاری را از یونسکو دریافت نمود.
آدرس کارگاه: زنجان، خیابان خرمشهر، مرکز خود اشتغالی
همراه: ۰۹۱۲۱۴۱۳۲۶۹
استاد امیر شجاعی علی آبادی:
در سال ۱۳۵۵ در زنجان متولد شد. از سال ۱۳۷۴ نزد استاد منصور کاظمیان مقدم، با ملیله کاری آشنا گردید و آموزشهای لازم را در محضر ایشان در مرکز آموزش صنایع دستی زنجان، فراگرفت از آثار تولیدی ایشان میتوان به انواع سرویسهای چایخوری، سبد، آینه و شمعدان، قاب عکس،کاسه و بشقاب، جعبه جواهرات و…، اشاره نمود.
استاد محسن یزدانشناس:
در سال ۱۳۵۵ در شیراز متولد شد، با توجه به اینکه پدرش از اهالی زنجان بود، بعد از مدتی به همراه خانواده به زنجان عزیمت نمودند و تحت نظر اساتیدی چون استاد صادق شیروانی، اصول ملیلهکاری را فرا گرفت، با پشتکار و تلاش وافر در مدت کوتاهی به عنوان یکی از اساتید بنام زنجان مطرح گردید. در سالهای ۱۳۸۷، ۱۳۸۹، ۱۳۹۱وی موفق به دریافت ۳ مهر اصالت از یونسکو گردید. ایشان همچنین در زمینه‌های قلمزنی و دواتگری دارای تبحر میباشند.
استاد محسن کاظمیان مقدم:
در سال ۱۳۵۴ در زنجان متولد شد، وی فرزند استاد منصور کاظمیان مقدم بوده و اصول ملیله کاری را نزد پدر آموخت و به صورت مستقل فعالیت در زمینه ملیلهکاری را آغاز نمود. از مهمترین تولیدات وی میتوان به پارچ ملیله، انواع تابلوهای ملیله، انواع زیورآلات ملیله و…، اشاره نمود.
