چاقو سازی

از دیرباز و از زمانهای بس طولانی تقریبا در سراسر میهن عزیز هرگاه سخن از زنجان به میان آید، نقش چاقوهای زنجان در اذهان پدیدار میگردد. و در بسیاری از اقالیم دور و نزدیک چاقوهای ظریف و بادوام زنجان با هویت آن عجین گشته و گویی شناسنامه این شهر گردیده است. البته این بدان معنی نیست که در این شهر صنعتگران و هنر مندان دیگر رشتههای فنی و صنعتی فاقد اعتبارند، بلکه بدان جهت است که چاقوی آن بر خلاف صنایع بومی دیگر چون مورد استفاده بیشتر مردمان قرار گرفته و از این نظر شناسایی شده و مقام ارجمندی را به خود اختصاص داده است، در چاقوهای زنجان علی رغم وجود تنوع و تمایز خاص از نظر مصالح فن، وجوه مشترکی دارد که همان وجه تمایز ست که به این صنعت هویت و امتیاز بخشیده است، به هر تقدیر بر حسب جامعه شناسی فنی و هنری تأثیر پذیری شرایط اقلیمی، قومی و به علاوه بنیادهای فرهنگی است که در تفکر صنعتی این جامعه مشهود گشته است، و از این نظر است که صلابت و خشونت کوهستانی بودن این شهر در صنعت آن اثر گذاشته و چنین هنری را پدید آورده است.

یکی از شهرهائی که صنعت چاقوسازی و ساخت اشیاء برنده را حفظ کرده و بیشترین شهرت و معروفیت را در ایران دارد، شهر زنجان است.(مکملی،۱۳۵۶: ۳۹)

معرفی شغل چاقوسازی در زنجان:

آقای زین‌العابدین آهنی یکی از چاقوسازان زنجان میباشد. ایشان متولد سال ۱۳۱۵ از زنجان میباشند و ۵۰ سال است که مشغول این شغل هستند. ایشان فرق چاقوسازی در گذشته و حال را در ضامن‌دار شدن چاقوها میداند در گذشته چاقوی ضامندار ساخته نمیشد. بنا به گفته ایشان چاقوساز اصلی در زنجان حدود  ۳۰۰ نفر هستند تمام مواد اولیه در خود زنجان تولید میشود. تعداد مشتریهای این حرفه زیاد تغییری نکرده زیرا چاقو وسیله مورد نیاز هر خانوادهای است. ولی چاقوهای خارجی بازار چاقوهای ایرانی را کساد کرده است.

سابقه تاریخی چاقوی زنجان:

تعیین تاریخ دقیق برای آغاز این صنعت زنجانی کاری بس دشوار و به اعتباری ناممکن مینماید. با مراجعه به کتب تاریخی و سیاحتنامهها و حدسیاتی که از این طریق حاصل میشود نظریات مختلفی حاصل میگردد. ولی به هر حال آنچه که مسلم است از حدود ١٠ قرن هجری قمری شهر زنجان یکی از مراکز مهم صنعتی بوده است. که در آن کارگاههای مختلف اسلحه‌سازی دایر بوده، چاقوسازی نیز یکی از صنایع جنبی آن، محسوب میشده است. به دلایل عدیده سیاسی و اجتماعی این کارگاهها به اضمحلال گراییده و سپس صنعت چاقوسازی رونق یافته است. به طوری که نه فقط شهر زنجان بلکه در اکثر نقاط منطقه این صنعت رواج کامل داشته است، در این دهههای اخیر بر حسب اعمال سیاستهای استعماری که پی آمدن آن انهدام کلیه ارگانهای صنعتی و هنری بود، این صنعت مستظرفه را همانند سایر صنایع دستی رو به اضمحلال و نابودی کشاند به عنوان مثال چاقوهای مکانیکی ژاپنی، آلمانی را میتوان نام برد. به هر تقدیر این صنعت با پایمردی و علاقه استادکاران، با وجود تحمل صدمات و مشقات فراوان، توانست به حیات خود ادامه دهد و تا حدودی طریق تعالی بپیماید. ویژگیهای چاقوی زنجان همان گونه که ذکر شد چاقوهای زنجان با وجود تنوع فراوان دارای ویژگیهای منحصر به فردی میباشند که به این فن هویت میبخشد و اهم آنها به قرار زیر است.

١ـ ظرافت: ظرافت چاقوهای زنجان که نمایانگر علاقه و ذوق هنری استادکاران میباشد بی نظیر است. این ظرافت در مونتاژ (جفت و جور) قطعات مختلف، به خوبی آشکار است. طوری که محور تیغه و لولای چاقو چنان با ظرافت جاسازی گردیده که تشخیص قطعات مذکور مشکل میباشد.

٢ـ تناسب: تناسب قسمتهای مختلف چاقو (تیغه ـ دسته ـ غلاف ) غیر قابل انکار است و این پدیده ویژه، نمودار مهارت دست و بینش هنری استاد کاران بوده و در اولین دید، خودنمایی میکند و به عبارت دیگر اشل و مقیاس چاقو دارای تناسبی معقول و منطقی است.

٣ـ هنرنمایی فنی در آبکاری: این مسأله فنی بسیار پیچیده است و مهمترین وجه امتیاز را داراست. به این معنی که مقدار آب تیغههای فولادی نسبت به آستر دسته (قبضه) و محور و تیغه که در یک نقطه به صورت لولایی با همدیگرمرتبط اند حائزکمال اهمیت است. زیرا با کوچکترین اختلاف درجه در آبکاری قطعات مذکور موجب فرسایش تدریجی شده و نهایتا اجزاء چاقو گسیخته خواهد گردید که استادکاران با ملاحظه آن و زدن سوهان، این فن پیچیده را حل نموده و به چاقوها دوام و قوام توصیف ناپذیری میبخشند. در اکثر مواقع مصنوع بیشتر از صانع به جای میماند.

۴ـ قدرت برش: مسأله برش تیغهها مستلزم دونوع هنر نمایی است. اول دادن آب مورد لزوم و متناسب با نحوه عمل و استفاده از چاقو است که اجمالا ذکر گردید و دوم مهارت دادن در تراشیدن و ساییدن مرتب و مکرر تیزی لازم را حفظ نموده و در مقابل پخ شدن لبه مقاومت زیادی خواهند نمود. امتیازات و ویژگیهای دیگر در چاقوهای زنجانی وجود دارد که ذکر تمامی آنها موجب تطویل کلام خواهد گردید. استادکاران این فن در گذشته و حال: بر حسب گفتار و رسایل تاریخی و از آنچه که از آثار استادکاران این فن که نامی از آنها باقی مانده، اسامی استاد یعقوب زنجانی استاد محمد علی زنجانی و استاد یحی قدوسی، استاد رزاق و رحمان خطیبی، استاد محمد ولی، استاد سید علی سیدی معروف به سید زنجانی و اساتید دیگر را میتوان نام برد که چاقوهای آنها دارای شهرت محلی و منطقهای بوده است. به طوری که دست ساختههای آنها امروزه به عنوان اشیاء و آثار عتیقه با قیمت گران خرید و فروش شده و بسیاری از انا زینت بخش موزهها و مجموعههای خصوصی در اطراف واکناف است. این اساتید علاوه بر چاقوسازی در صنایع دیگری من جمله چخماق سازی، قیچیسازی، تفنگ سازی، و انواع کارهای مستظرفه دیگر مشهور خاص و عام بوده‌اند که امروزه نام آنان بر روی آثارشان جاودانه حک شده است. شاگردان آن اساتید درکارگاههای چاقوسازی به هنرنمایی پرداختهاند که از جمله استاد مصدق و هوشمند و سایرین را میتوان نام برد. آنان علی رغم کهولت سنی به این کار ذوقی پرداختهاند و شاگردان جدیدی را تربیت مینمایند. برخی دیگر به علت داشتن وسواس و تعصب شغلی از پذیرفتن شاگردان جدید که موجب پایین آمدن و انحطاط هنری و صنعتی چاقوی کارگاه خواهد گردید، خوداری میورزند.

انواع چاقوها:

چاقوهای زنجان علاوه بر ابتکارات و خلاقیت صنعتی استادکاران دارای فرمهای مختلف است و آنها را به دو دسته کلی میتوان تقسیم بندی نمود. ١ـ چاقوهای ساده یا معمولی: این چاقوها از دو دسته تیغه و قبضه تشکیل گردیده، قبضه آن معمولا از شاخ بز انتخاب میشود و توسط دو محور جفت و جور میگردد اولی محور تیغه و محور دومی مانع پس روی تیغه میشود. ٢ـ چاقوهای مرکب و پیچیده: این قسم خود به انواع چاقوها تقسیم میگردند و هر یک از این انواع طی سالیان و دورههای متمادی ابداع و خلق شدهاند که در اینجا بر حسب تقدم و تأخر ابداع و ایجاد توضیح داده میشود. الف: چاقوی فنری یا قلم تراش نوعی از چاقوهایی است که فنری در قبضه آن تعبیه شده علاوه بر دادن حالت ارتجاعی به تیغه از تا شدن بیمورد آن جلوگیری مینماید و این چاقو از نظر فرم دسته و تیغه دارای تنوع بسیاری است. این دستهها به شکل پرنده، ماشین، خودکار، تفنگ، کفش و انواع حیوانات ساخته میشوند. ب: چاقوی ضامندار معمولی: این نوع چاقو در انتهای قبضه دارای ضامن برآمده است که با فشار آن ضامن تیغه را رها کرده و چاقو بسته میشود.

ج: چاقوی ضامن‌دار مغزی: که شبیه چاقوی ضامن دار نوع اول است با این تفاوت که ضامن آن در داخل دسته مستهلک شده و دیده نمیشود.

د: چاقوی ضامن‌دار فشاری: در این نوع چاقو، زمانیکه بسته است فنری به تیغه تکیه داده و تیغه را دائما به حالت پرتاب نگه میدارد. ضامن این چاقو به صورت دایره کوچک برجسته در محل اتصال قبضه تعبیه شده بافشار دادن این دگمه تیغه چاقو با سرعت تمام باز شده و به صورت اتوماتیک در حالت باز ضامن میشود. بسته‌شدن تیغه مستلزم فشار مجدد دگمه است. به غیر ازچاقوهای ذکر شده انواع دیگری از چاقوها وجود دارد که کمابیش شبیه چاقوهایی است که ذکر گردید. در این میان از چاقوهای شکاری و انواع کاردهای آشپزخانه و صحرایی، قمه، دشنه و قداره را میتوان نام برد. که همه در انواع و اقسام مختلف و اندازههای گوناگون ساخته و پرداخته میشوند. (مکملی،۱۳۵۶: ۴۰)

١ـ فولاد که پس از گداخته شدن در اندازههای مختلف بریده شده و در مجاورت هوای آزاد سرد میشوند. تا قابلیت سوهان خوری را پیدا کنند. و به عبارت دیگر قابل سایش با سوهان باشد سپس صیقل با سمباده نرم و مالش با چوب سخت انجام میگیرد. جلا دادن تیغه در اصطلاح آیینه کاری نام دارد. ٢ـ آستر یا اسکلت قبضه: آستر چاقوها از دو نوع تشکیل شده نوع اول آهن و نوع دوم برنج است. اولی از انواع تسمهها و آهن آلات استفاده میشود و نوع دوم به صورت ریخته گری تهیه میگردد. ٣ـ رویه: رویه چاقو دارای انواع مختلف است ابتدا از شاخ حیوانات استفاده میشده که در این میان شاخ گوزن شهرت بسزایی دارد و از رویههای دیگری که حائز اهمیت است رویههای فلزی است که استادکاران با توجه به سلیقه و ابتکار خود را از انواع فلزهای سخت و قیمتی و یا معمولی انتخاب مینمایند. از رویههای دیگری که در این اواخر مرسوم گردیده و قیمت و ساخت آن نیز مقرون به صرفه است رویههای فیبری و نایلونی است که از خارج وارد میگردد. ۴ـ محور چاقو: عبارت است از لولای تیغه برای چاقوهای بازاری که از میخهای معمولی انتخاب شده و برای چاقوهای سفارشی از فولاد ساخته میشود. تا دوام بیشتری به چاقو ببخشد. ابزار کار: ابزار کار این صنعت از زمانهای سابق، یکنواخت بوده و با پیشرفت تکنیک متحول گردیده است. وسایل عمده عبارتند از گیره، مته، سوهان، سمباده و کوره زغالی که ابتدا تمامی این ابزار به دست خود اساتید تهیه میگردد، از مته های کمانی تا گیرههای دستی بوده است که استادکاران با عشق و علاقه خاص به ساختن آنها همت میگماشتند. در این اواخر سنگ‌سایهای برقی و متههای پیشرفته رواج کامل یافته و موجب پیشرفت کار شده است. حال آنچه که در این مقوله قابل تأمل و تفکر است علت و نحوه نابودی و روبه اضمحلال بودن این صنعت و هنر شریف است. و دلایل آن بسیار زیاد امید آن که با برنامه ریزی صحیح و منطقی از نابودی آن جلوگیری گردد.

صنعت چاقوسازی در زنجان به طور قطع ماحصل عواملی چون موقعیت جغرافیایی و نقش زنجان در جنگهای مختلف تاریخی (قبل از اسلام و بعد از اسلام)، موقعیت سوق‌الجیشی استان نسبت به استانهای همجوار، قرار گرفتن بر سر تمدنهای شرقی، غربی و نزدیکی به فلات مرکزی، فراهم بودن مواد اولیه و معادن غنی آهن و مس و . . . می‌باشد.

در بررسی‌های به عمل آمده و با توجه به شواهد و مدارک به دست آمده به طور قطع اعلام تاریخ دقیق و مشخص پیرامون زمان شروع این صنعت در استان زنجان مقدور نمی‌باشد.

قدیمی‌ترین چاقوی به دست آمده از مجموعه‌ی مرد نمکی در معدن نمک چهرآباد (روستای حمزه‌لو) متعلق به هیجده قرن پیش می‌باشد. این چاقو دارای دسته‌ای از شاخ بز است و طول آن ۱۱ سانتی‌متر که با استفاده از دو میخ پرچ به تیغه‌ای متصل گردیده که طول تیغه ۵/۸ سانتی‌متر اندازه‌گیری می‌گردد، تیغه مقداری زنگ زده است.

غلاف آن از جنس چرم بوده و با بندی از جنس چرم به به لباس وی متصل بوده است، طول غلاف ۵/۱۵ سانتی‌متر می‌باشد، در عرض آن شکافی تعبیه شده که احتمالاً وسیله‌ای شبیه گوش‌پاک‌کن یا نوعی سنجاق در آن جاسازی شده است. چاقوی مزبور را میتوان به عنوان اولین و قدیمی‌ترین سند موثق به دست در خصوص صنعت چاقوسازی زنجان نام برد.

با طلوع و ظهور دین مبین اسلام و گسترش آن در سراسر سرزمین ایران، شهر زنجان از جمله مناطقی بود که با ورود مهاجمان عرب مقابله نمود و این امر موجب پیدایش جنگ‌های متعدد و نیز تولید بیشتر سلاح سرد و رونق فلزکاری در منطقه گردید.

در چهار قرن اول تمدن اسلامی، بیشتر اشیاء ساخته شده فلزی به غیر از تغییرات جزئی، اصولاً تقلیدی بوده است از فلزکاری دوره‌ی ساسانی، ولی از قرن پنجم به بعد صنعت فلزکاری ایران وارد مرحله‌ی جدیدی می‌شود که آن را می‌توان تجدید حیات هنری نامید، به طور مشخص در دوره‌ سلجوقیان عده‌ای از هنرمندان فلزکار به این ناحیه مهاجرت می‌کنند، چنانچه در کتاب «هفت هزار سال هنر فلزکاری» در ایران، نوشته محمد تقی احسانی، می‌خوانیم: «سازندگان این آثار نفیس طبق نام‌های مندرج بر روی بعضی از آنها هنرمندان خراسانی هستند که در شرق و شمال شرقی ایران توطن اختیار کرده بودند.»(احسانی، ۱۳۹۱)

عده‌ای از آنان به علت جنگ‌های خونین و زد و خوردهای محلی در عصر شاهان و امیران این دوران مانند سامانیان، غزنویان و بالاخره سلجوقیان که خطه‌ خراسان را عرصه‌ی تاخت و تاز قرار داده بودند جلای وطن کرده در سایر شهرها مانند زنجان، بروجرد، همدان، تبریز و به ویژه در شهر موصل اقامت گزیدند. آثار بی نظیر و نفیس این دسته از هنرمندان فلز کار ایرانی در شهر موصل به آن درجه از شهرت جهانی رسید که به هنر موصلی معروف شد.

مقارن با قرن هفتم ه.ق و در اثر هجوم مغولان شهرهای آباد و مراکز صنعتی و هنری سلجوقیان در ماوراءالنهر و خراسان ویران گردید و در نتیجه استادان فلزکار نیز مانند دیگر هنرمندان مجبور به ترک کارگاه‌های خود شدند و به سوی مراکز هنری در غرب ایران و شمال بین النهرین روی آوردند تا از گزند تهاجم مغولان مصون بمانند با ورود استادکاران فلزکار ایرانی به مراکز هنری بین‌النهرین مانند موصل، سبک و اسلوب هنر فلزکاری ایران در آنجا نیز رسوخ و نفوذ پیدا کرد و از موصل به سوریه و مصر انتقال یافت.

در دوره ایلخانی مراکزی چون تبریز، مراغه و سلطانیه جای شهرهائی چون هرات، مرو، نیشابور را گرفته و مرکز تجمع هنرمندان و صنعتگران شدند که تحت حمایت و تشویق حاکمان وقت دوباره به خلق آثار هنری مشغول گردیدند. به خصوص در دوره‌ی سلطنت سلطان محمد خدابنده، الجایتو، سلطانیه پایتخت او، یکی از بزرگترین مراکز فلزکاری آن زمان، می‌شود. در اواسط قرن ۱۵ میلادی فلزکاران ایرانی از پیروی سبک‌های پیشین، به ویژه مغولی، که یکنواخت و خسته کننده بود، دست برداشتند این هنرمندان به دلیل گسترش معتقدات مذهبی (تشیع) از یک سو و تحولات سیاسی داخل کشور از سوی دیگر سبکی نوین در هنر فلز کاری به وجود آوردند.

با روی کار آمدن صفویان باب تازه‌ای در مکتب هنر ایران گشوده شد، در اوایل حکومت شاه اسماعیل صفوی در جنگ فی مابین ایرانیان و عثمانیان، جهت تامین جنگ افزارها و ابزار جنگی از شهرهای مختلفی یاری گرفت، در کتاب«شاه جنگ ایرانیان در یونان و چالدران» می‌خوانیم: اسلحه در بسیاری از شهرهای ایران ساخته می‌شد ولی چند مرکز اسلحه‌سازی در ایران بیش از سایر نقاط اهمیت داشت، یکی از آنها کرند بود که انواع اسلحه از جمله زره، کاسک(خـُود) را در آنجا می‌ساختند دیگری زنگان یا زنجان به شمار می‌آمد و صنعتگران زنجانی در ساختن شمشیر و خنجر مهارت داشتند، در اصفهان، ری، تبریز نیز انواع اسلحه را می‌ساختند، با تشویق شاه اسماعیل صنعتگران ایرانی که در خارج از منطقه آذربایجان بودند نیز مبادرت به ساختن اسلحه می‌کردند. در حقیقت از اواخر قرن دهم هجری برتری اسلحه‌ی ایرانی در جهان آن روز زبانزد همگان شد. تاورینه، سیاح معروف فرانسوی، که در زمان شاه صفی و شاه‌عباس دوم، شاه سلیمان ۹ بار به ایران مسافرت کرده معتقد است که ایرانیان در هنر فولادسازی مهارت و استادی کامل دارند و می‌دانند چگونه فولاد را برای ساختن تیغه‌های شمشیر، خنجر، قمه، چاقو با زاج و سایر مواد در مراحل مختلف آماده کنند. مرغوبیت محصولات پولادین این هنرمندان، مدیون فولادی است که از ناحیه‌ای از هند به نام گل کندا، به ایران آورده می‌شد.

این جنگ‌افزار سازان پولاد اروپایی و پولاد ایرانی را مناسب نمی‌دانند، زیرا آب دادن فولاد هندی برای آنها سهل‌تر است. شاردن، دیگر سیاح فرانسوی، نیز در قرن ۱۶ میلادی در سیاحتنامه‌ی مفصل خود شرح مبسوطی از شمشیر و قمه‌ای ساخت ایران آورده است. از قرن ۱۶ تا قرن ۱۹ میلادی تغییراتی در ساخت تیغه‌های شمشیر در ایران روی داد بدین معنی که تیغه آن به مرور خمیدگی و انحنای بیشتری پیدا کرد، و از قرن ۱۷ تا ۱۹ خمیدگی آن به شکل شمشیرهای امروزی در آمد.

در دوره‌ صفویه استادانی چون عبدالغفار سکاک(پیشوای دینی) نقش مهمی در رونق چاقوسازی زنجان داشته است.

این صنعت تا دوره قاجاریه، یعنی تا دوره ناصرالدین شاه به همین سبک ادامه داشته است و معروفترین آنها چاقوهای کرند و یا چاقوهای ساخت حسن (نام استاد زنجانی از استادان آن دوره) بوده است.

از حدود قرن ۱۰ هجری قمری شهر زنجان یکی از مراکز مهم صنعتی بوده است که در آن کارگاههای مختلف اسلحه‌سازی دایر و چاقوسازی نیز یکی از صنایع جنبی آن، محسوب می‌شده است.

با کشف مجموعه‌ منحصر به فرد مرد نمکی، پیشینه‌ی تاریخی این صنعت در زنجان از هیجده قرن پیش به طور قطع مشخص است. از دیگر مدارک موثق موجود در مرکز اسناد ملی می‌توان به مکاتبات معمول شده و یک برگ صورتجلسه‌ چاقوسازان که به تاریخ ۱۳۲۳ شمسی اشاره نمود. در این سند ذیقیمت اسامی و امضاء ۳۱ نفر از چاقوسازان زنجانی قید گردیده است.

انواع چاقوها از نظر شکل و قطعات:

استادکاران چاقوساز، با توجه به سلیقه متقاضیان، ساخته‌های متنوعی از چاقوها را در ابعاد متفاوت تهیه و به بازار عرضه می نمایند که بعضاً جنبه‌ی نمایشی و موزه‌ای نیز دارند ولی عموماً تولیدات مزبور جنبهی کاربردی و مصرفی دارند، متاسفانه دانش ساخت برخی از انواع چاقو منحصر  به یک  استاد کار بوده که با مرگ وی از بین رفته است.

با در نظر گرفتن نوع کاربرد، می‌توان تقسیم‌بندی ذیل را درباره چاقوهای ساخت زنجان در نظر گرفت:
۱)  انواع چاقوهای ضامن دار
۲) چاقوهای میوه خوری
۳) چاقوهای یک تیغهای دو دستهای( تیغه ثابت)
۴) چاقوهای باغبانی و پیوندزنی
۵) چاقوهای قصابی
۶) چاقوی سلاخی
۷) چاقوی ساق پا
۸) چاقوهای مرکب
۸-۱)یک دسته ایها
۸-۲) دو دسته ایها
۹)  انواع ساتور
۹-۱) ساتورقصابی(کباب پزی)
۹-۲)ساتور خرد کردن سبزی
۱۰)  انواع قلمتراش
۱۰-۱) قلمتراش یک تیغه
۱۰-۲) قلمتراش دو تیغه
۱۰-۳)قلمتراش سه تیغه
۱۰-۴) قلمتراش چهار تیغه
۱۰-۵)قلمتراش شش تیغه

۱۱) انواع کاردها :
۱۱-۱) کاردهای شکاری و صحرایی
۱۱-۲) کاردهای آشپزخانه
۱۲) انواع شمشیر(صرفاٌ جنبه تزیینی دارند)
۱۲-۱) شمشیر ذوالفقار
۱۲-۲) شمشیر سامورایی
۱۲-۳) شمشیر گردن زنی
۱۳) انواع قمه (صرفاً جنبه تزیینی دارند
۱۴) انواع قداره (صرفاً جنبه تزیینی دارند
۱۵) انواع خنجر (صرفاً جنبه تزیینی دارند
۱۶) قندشکن
۱۶-۱) قندشکن تبری
۱۶-۲) قندشکن قیچی
چاقوهای ساخت زنجان را بر اساس اجزای تشکیل دهنده میتوان به دو دسته بزرگ تقسیم کرد: ۱- ساده ۲- مرکب

۱- چاقوهای ساده:

اجزای چاقوی ساده:۱ ـ دسته، ۲ ـ میخ، ۳ ـ فنر، ۴ـ تیغه، ۵ ـ باربند، ۶ ـ آستر، ۷ـ رویه
چاقوهای ساده از نظر تعداد قطعات و شکل ظاهر به چند دسته تقسیم میشوند:
۱-۱) چاقوی یک تکه: در این نوع چاقو تیغه، بدون فنر و توسط دو میخ بر دسته ساخته شده از شاخ بز، گاو، فیبر و…، کار گذاشته شده است، اجزای این نوع چاقو شامل دسته، میخ و تیغه میباشد.

انواع چاقوهای قصابی، سلاخی، ساتورگوشت (کباب پزی) و ساتور سبزی جزء همین دسته میباشند.
۱-۲) چاقوی تیغه کوچک، مانند نوع اول بوده ، فقط یک فنر اضافی دارد. چاقوی ساق پا نیز جزء همین دسته میباشد.

۱-۳) قلمتراش، دارای دسته و فنر میباشد، ولی بدون ضامن است.

اجزای یک قبضه چاقوی قلمتراش:

تیغه:
۱- تیغه ۲- فنر ۳- باربند ۴- آستر ۵- رویه ۶- میخ (۵ عدد).
از معروفترین استادکاران این رشته میتوان به برادران توسلیان(جواد و جلیل) و استاد نظم پرور اشاره نمود.
۱-۴) چاقوهای ضامن دار که از نظر ضامن و شکل آن به پنج نوع تقسیم میشود:

۱) ضامن خارجی      ۲) ضامن داخلی ( مغزی )     ۳) تیغهای ( رمزی )    ۴) شصتی      ۵) فشاری

۱-۴-۱) ضامندار( ضامن خارج) : این نوع ضامن عبارت است از یک دکمه خارج از دسته که با فشار آن، فنر ضامن تیغه را رها کرده و تیغه بسته میشود. این چاقو شامل اجزا زیر است: الف ـ برگه ضامن ب ـ فنر  ج ـ دوتکه آستر  چ ـ دوتکه رویه  هـ ـ یک تیغه

۱-۴-۲) ضامندار مغزی ( ضامن داخل): این نوع چاقو نیز مانند نوع اول است با این تفاوت که دگمه ضامن هم سطح دسته چاقو در شیار داخل دسته، تعبیه شده است.

۱-۴-۳) ضامندار رمزی (تیغه ای): این نوع چاقو شامل یک دسته، دو تیغه و دو فنر است که تیغه کوچک، ضامن تیغه بزرگ محسوب میشود. یعنی زمانی که تیغه بزرگ در حالت باز قرار دارد، جهت بستن آن باید به تیغه کوچک که در حالت خوابیده قرار گرفته، فشار ورارد نمود و به این ترتیب تیغه بزرگ از ضامن رها شده و بسته میشود.

۱-۴-۴) ضامندار فشاری: در این نوع چاقوها ضامن، در نزدیکی میخ تیغه بکار رفته و عبارت از پیمی(خار) است که در نزدیکی سردسته و محل اتصال تیغه بدسته قرار میگیرد. با فشار آوردن به پیم، ضامن سبب پرتاب تیغه به خارج میشود و موقع بستن، باز به وسیله فشار آوردن به همان پیم، تیغه بسته میشود.

در چهار نوع اول پس از فشار به دکمه ضامن، ضامن، تیغه را رها میکند و سپس به آرامی با دست، تیغه را باز میکنند، ولی در نوع پنجم با فشار به دکمه ضامن، تیغه مثل فنر به بیرون میجهد.

۱-۴-۴-۱) چاقوی پنجه بکس: بعنوان زیر مجموعه چاقوهای ضامندار فشاری محسوب میشود در این نوع چاقو زایدهای که دارای ۴ حفره جهت قرار گیری انگشتان دست میباشد و به فنر چاقو متصل شده، تعبیه شده است، شایان ذکر میباشد تولید این نوع چاقو با توجه به مصوبه مجلس شورای اسلامی در زنجان ممنوع شده است.

۱-۵) چاقوهای میوه خوری: معمولا دارای یک تیغه، دسته و فنر میباشد که در اندازههای مختلف تولید میشوند.

۱-۶) چاقوهای یک تیغهای دو دستهای( تیغه ثابت): در این قبیل چاقوها دسته منحصراً از فلزاتی مانند برنج و یا آلیاژهای دیگر ساخته شده است، این نوع چاقو شامل یک تیغه و دو دسته است که این دو دسته، تیغه را از دو طرف در بر میگیرند و بعد از بسته شدن چاقو، به شکل مکعب مستطیل تبدیل میشود. این نوع چاقو دارای تیغه ثابت(معمولاٌ دارای دو لبه تیز) است که هر یک از دو دسته حول نصف تیغه از طول در گردشاند و تیغه به هیچ عنوان حرکتی ندارد، این چاقو بدون فنر است و هنگام بسته شدن کاملا مخفی میشود و دو دسته توسط قفلی بهم میپیوندند، از معروفترین استاد کاران این رشته میتوان به مرحوم استاد عنایت‌الله نظری اشاره نمود، دانش ساخت این نوع چاقو نیز منحصر به ایشان بوده و در حال حاضر تولید نمیشود.

۱-۷) یک تیغههای باغبانی: شامل یک دسته، یک تیغه، فنر و بعضی دارای ضامن هم هستند . تیغه این نوع چاقو بسته به نوع کاربرد به دو دسته تقسیم میشود.

۱-۷-۱)نوک کج یا نوک عقابی: که تیزی تیغه مانند داس بطرف داخل است و بعضی از اقسام آن را در اصطلاح محلی (مویر) میگویند.

۱-۷-۲) یک تیغه پیوندزنی: که در پیوند لولهای یا اسکنهای به کار میرود و شامل یک دسته و یک تیغه پهن کوتاه و ضخیم به شکل ناخن بوده و دارای فنر محکمی است.

۱-۸) ساق پا

۲) چاقوهای مرکب:

چاقوهای مرکب خود بر دو نوعند الف) یک دستهای     ب) دو دستهای

۲-۱) یک دستهایها: ساده‌ترین نوع چاقوهای مرکب که شامل یک دسته و دو تیغهاند، این نوع چاقو شامل ده قسم مختلف است. چاقوی دو تیغهای عبارت از یک دسته و دو تیغه و یک فنر پشت که از نظر تیغه ممکن است هر دو مساوی یا یکی کوچکتر از دیگری باشد و از حیث دسته ممکن است ملیله یا نقرهای ساده، صدفی یا شاخ گوزن باشد. از نظر قرار گرفتن دسته ممکن است دو نوع باشد یا هر دو تیغه در یک طرف دسته باشد با دو فنر پشت و یا اینکه هر یک از تیغهها در یک سر دسته قرار بگیرد که در این صورت یک فنر پشت به کار میرود. اصولا تمام قطعاتی که داخل دسته لولا شده و جا میگیرد، «تیغه» نامیده میشوند.

چاقوهای یک دستهای (مرکب) سه تیغهای و بیشتر: این چاقوها از یک تیغه بزرگ و یک تیغه کوچک و یک قیچی تشکیل میشود. تعداد تیغه در انواع خارجی چاقوهای مرکب به ۴۵ تیغه نیز میرسد اما در انواع ایرانی تعداد تیغهها محدودتر است. چهار تیغه‌های ایرانی که دوبدو متقابل هم بودند و در دو شیار از دسته بسته می‌شدند و از معروفترین سازندگان این چاقوها میتوان به استاد محمد علی تحمیدی، سیدزنجانی و استاد یحیی قدوسی اشاره نمود.

۲-۲) دو دستهایها: دستهای از چاقوها هستند که به چاقوی «سوا» معروفند تعداد تیغهها در این نوع از چهار تیغه به بالا است که تیغههای دیگر ممکن است از سوهان، اره، چنگال، قاشق، قیچی خلال، گوش پاک کن، ناخن ساب و غیره باشد.

۳) کاردها:

کاردها بر دو نوعند: شکاری و آشپزی

۳-۱) کاردهای شکاری:

۳-۱-۱) تیغه متحرک که دارای دو ضامن میباشد یکی برای باز کردن و دیگری به منظور بستن.

۳-۱-۲) تیغه ثابت (کاردهای کمری) که بر سه قسم است:

۳-۱-۲-۳) کاردهای قمه ای که دو لبه(دمه) است و بوسیله غلاف به کمر بسته میشود.

۳-۱-۲-۲) کاردهای شکاری کمری که دارای یک لبه تیز و یک لبه پشت ضخیم است، لبه بعضیها نیز چکشدار است و بوسیله غلاف به کمر بسته میشود.

۳-۱-۲-۳) کاردهای اره دار که یک دم تیغه تیز و دم دیگر آن بشکل اره است. کاردهای شکاری از نظر نوع دسته به اشکال گوناگون دیده می شوند،گاهاً برخی از استادکاران با ابتکاراتی خاص دستههای جالبی تهیه میکنند برای مثال با استفاده از پای آهو، پوست،گوشت و سم خشک کرده که با روغن و مادهای مخصوص موها را براق مینمایند و نوع دیگر دسته کارد را از شاخ کامل حیوان جوان و بدون دخل و تصرف در زوائد تهیه میکنند ( فقط از شاخ گوزن ماده که کوتاه، ظریف و کوچک است استفاده میشود.

۳-۲)  کاردهای آشپزی: این کاردها با یک دسته کوتاه ثابت و تیغه نسبتا بلند و ثابت دیده می شوند و بزرگی و کوچکی آن بسته به موارد استعمال آن دارد. این کاردها خود بر ۵ نوعند: بزرگ، کوچک، دلمه ای(جهت خالی کردن کدو) ، قیمه ای و معمولی.

۳-۲-۱) کاردهای میوه خوری نوع کوچکتر کارد آشپزی اند، که برای پوست کندن میوه و قاچ کردن آن بکار میرود این کاردها معمولا همراه یک چنگال کوچک سه انگشتی و قاشق مربا خوری سرویس کاملی را تشکیل می دهد مرحوم استاد هوشمند در ساختن سرویس آن مهارت خاصی داشت. کارد غذا خوری که مثل کارد میوه خوری است منتها بزرگتر و چنگالش هم چهار یا پنج انگشتی و به همراه یک قاشق سوپخوری، که کاردهای استاد هوشمند در این نوع بی نظیر بوده است.

۴) انواع شمشیر: این نوع تولیدات دارای یک دسته کوتاه ثابت و تیغه بلند و ثابت میباشند، شمشیرهای ساخت زنجان در حال حاضر به هیچ عنوان کاربردی نیستند و صرفاً جنبه تزیینی دارند و بیشتر با توجه به سفارش و سلیقه مشتری تهیه میشوند.

۴-۱) شمشیر ذوالفقار

۴-۲)  شمشیر سامورایی

۴-۳) شمشیر گردن زنی

۵) انواع قمه (صرفاً جنبه تزیینی دارند)

۶) انواع قداره (صرفاً جنبه تزیینی دارند)

۷) انواع خنجر (صرفاً جنبه تزیینی دارند)

۸) قندشکن

۸-۱) قندشکن تبری

۸-۲) قندشکن قیچی

از آنجایی که صنعت چاقوسازی استان زنجان از قدیم الایام به صورت دستی بوده و می‌باشد، استادکاران ابزار کار مورد نیاز شامل مته‌های کمانی، گیره‌های دستی و سوهان را خود، تهیه می‌کردند و هم‌اکنون نیز با گذشت زمان و پیشرفت تکنیک و صنعت ابزار کار چاقوسازان چندان تغییری نکرده است.

چاقوها با توجه به سلیقه، ذوق و نیز هنر نمایی استادکاران و به منظور بازاریابی و جلب رضایت متقاضیان، در ابعاد متفاوت تهیه و به بازار عرضه می شوند که بعضا جنبه‌ی نمایشی و موزه‌ای نیز دارند.

این تولیدات عموما جنبه کاربردی و مصرفی دارند که با در نظر گرفتن نوع کاربرد آنها این چاقو ها را میتوان به چاقوی ضامن دار معمولی، ضامن‌دار مغزی، ضامن دار فشاری، متری یا قلم‌تراش، انواع کاردهای شکاری و صحرایی، کاردهای آشپزخانه،‌ انواع قمه، ‌چاقوهای قصابی،‌ سلاخی،‌ قصابی، باغبانی و پیوندزنی،‌ انواع ساتور و کارد کباب پزی،‌ تقسیم کرد که این ساختهها در انواع و اقسام مختلف و اندازه‌های گوناگون با تزئینات متعدد ساخته می‌شوند.

استادکاران معمولا در یک نوع خاص از تولیدات تبحر بیشتر دارند و ساخته‌های خود را در آن زمینه جهت فروش تولید، و به بازار عرضه می‌کنند و بدان سبب نیز به معروفیت میرسند. صنعتگران محصولات خود را بعضا بر اساس سفارشات قبلی تولید و پس از این که تعداد آن به حدود ۱۰ تا ۱۵ عدد برسد، جهت فروش به فرشگاه‌های مربوطه عرضه میکنند، قیمت گذاری محصولات با توجه به توافق‌های حاصله بین سازنده و فروشنده انجام میگیرد، استادکاران ۵۰ درصد قیمت فروش را هزینه مواد اولیه و مابقی قیمت فروش را حق‌الزحمه‌ی خود برآورد می‌کنند.

محصولات عموما به صورت خرده‌فروشی در اختیار مشتریان قرار می‌گیرد، در این بین بیشترین خرید را افراد غیربومی و مسافران که در فصل خاصی از سال به خصوص تابستان به شهر زنجان مسافرت میکنند تشکیل می‌دهند و کارد آشپزخانه و چاقوی جیبی بالاترین میزان تولید و فروش را به خود اختصاص میدهند و قلم‌تراش از کمترین میزان فروش و تولید برخوردار است.

فروش تولیدات به صورت عمده، معمولا از طریق چند فرشگاه خاص و یا شرکت تعاونی انجام پذیرفته و نواحی اطراف و شهرستان‌ها و استان‌های دیگر کشور فرستاده می‌شود.

با بررسی‌های به عمل آمده صنعت چاقوسازی در زنجان تنها توسط مردان انجام می‌گیرد و مشارکت زنان در این امر کم‌رنگ و نامحسوس می‌باشد.

معمولا در یک کارگاه چاقوسازی تعداد سه نفر مشغول به کار می‌باشند، صنعتگر اصلی به عنوان استادکار و دو نفر دیگر نیز شاگرد و کارآموز می‌باشند.

حرفه چاقوسازی درزنجان تقریبا حالت موروثی و خانوادگی دارد این صنعت به عنوان یک هنر درآمدزا معمولا از پدر به فرزند و یا به برادر رسید، و این روند همچنان نیز ادامه دارد.

در زمان حاضر بیش از ۵۰۰ کارگاه چاقوسازی در شهر زنجان فعال است که به طور متوسط تعداد ۲ تا ۴ نفر در هر یک از این کارگاهها مشغول به کار می‌باشند از این تعداد تنها ۲۲۴ مورد دارای مجوز است و نیز تنها ۱۲۰ نفر نیز در اتحادیه چاقوسازان عضو هستند.

صنعت چاقوسازی از رشتههای ماندگار و تاریخی استان زنجان محسوب میشود که نیازمند توجه جدی و حمایت بیشتر از سوی متولیان امر است.

استادکاران فن چاقوسازی در گذشته و حال:

بر حسب گفتار و متون تاریخی و از آنچه که از آثار استادکاران این فن که نامی از آنها باقی مانده اسامی استاد یعقوب زنجانی واستاد محمد علی زنجانی و استاد یحیی قدوسی، استاد رزاق و رحمان خطیبی، استاد محمد ولی، استاد سید علی سیدی معروف به سید زنجانی و اساتید دیگر را میتوان نام برد که چاقوهای آنها دارای شهرت محلی و منطقهای بوده است. به طوریکه دست ساختههای آنها امروزه به عنوان اشیاء و آثار عتیقه با قیمت گران خرید و فروش شده و بسیاری از آنها زینت بخش موزهها و مجموعههای خصوصی در اطراف و اکناف است. این اساتید علاوه بر چاقوسازی در صنایع دیگری من جمله چخماقسازی، قیچیسازی و انواع کارهای مستظرفه دیگر مشهور خاص و عام بودهاند که امروزه نام آنان بر روی آثارشان جاودانه حک شده است. شاگردان آن اساتید در کارگاههای چاقوسازی به هنرنمایی پرداختهاند که من جمله استاد مصداق و استاد هوشمند و سایرین را میتوان نام برد آنان علیرغم کهولت سن به این کار ذوقی پرداختهاند و شاگردان جدیدی را تربیت مینمایند. برخی دیگر به علت داشتن وسواس و تعصب شغلی از پذیرفتن شاگردان جدید که موجب پایین آمدن و انحطاط هنری و صنعتی چاقوی کارگاه خواهد گردید خودداری میورزند.